ضمایم و پانوشت های مقاله ی بهارنامه یا سوگنامه (بررسی اصالت قصیده ای از استاد کسائی مروزی)
برای خواندن اصل مقاله اینجا کلیک فرمایید
ضمیمه شماره 1 :
تحلیل و نظر شاعر و پژوهشگر خراسانی : تقی خاوری در باره ابیات الحاقی بهارنامه یا سوگنامه
هرچند دوست خوب و ادیب، جناب آقای حسنی در موضوع بحث، تحقیقات مفصّل و منظمی را ارائه کرده اند و با آوردن شاهد مثال هایی از تذکره ها و فرهنگ نامه ها و ارائه دادن مستندات و نظریات دقیق، به قولی"سنگ تمام گذاشته اند" که پژوهش ایشان در این باره قابل تقدیرست و حق مطلب ادا شده است، لیکن در این بخش به کیفیت و ماهیت و احیاناً بخش فنی کار اشاره می شود. گو اینکه در متن هایی که در آن تحقیقات صورت گرفته، از نظر این نگارنده ابیات و حتی بیتی دیده نشده که شاهد مثالی بر بخش الحاقیه شود، گفتنی است که تمام ابیات استاد کسائی مروزی در تذکره ها و فرهنگ ها نوشته و ضبط شده است به استثناء همین بخش الحاقی که آقای دکتر امین ریاحی ارائه داده اند.
بهرحال وناگزیر برای صحت و سقم کار به همین بخش الحاقیه رجوع می شود و کار از پایان قصیده بهاریه استاد کسائی پی گیری می شود که دو بیت انتهائی آن بدینگونه است :
بیزارم از پیاله وز ارغوان و لاله
ما و خروش ناله کنجی گرفته مأوا
هم نگذارم سوی تو هم ننگرم سوی تو
دل ناورم سوی تو، اینک چک تبّرا
این کلمه چک از قدیم در شعرهائی قدمائی بکار گرفته شده، چنانچه استاد توس میفرماید:
به قیصر سپاریم همه یک به یک
از این پی نوشته فرستیم و چک
قصیده بهاریه استاد کسائی با همان چک تبّرا خاتمه می یابد، اما تشبیب دیگری در بخش الحاقیه شروع میشود، در ضمن هیچ قصیده ای تا کنون با دو تشبیب سروده نشده، اما در این جا مجدداً می خوانیم:
رنگ نبید و هامون پیروزه گشت و گلگون
نخل و خدنگ و زیتون چون قله های خضرا
دشت است با ستبرق باغ است با خورنق
یک با دگر مطابق چون شعر سعد و اسما
تا اینجا صحبت از سرسبزی و طراوت است و دشت مانند پارچه زر و ابریشم بافته شده و با رنگهای زیبا و الوان آراسته شده، ناگهان می خوانیم :
آمد کلنگ فرخ همرنگ چرخ دو رخ
همچون سپاه خلخ، صف بر کشیده سرما
و یکباره سرما صف بر می کشد یعنی زمستان است، در بیت ششم مجدداً بهار می شود و بدین نحو تناقض دیگری آشکار می شود:
بر شاخ سرو بلبل با صد هزار غلغل
دراج باز بر گل چون عروه پیش عفرا
در ضمن بیت هائی مانند آمد کلنگ فرخ همرنگ چرخ دو رخ نامفهوم است در فرهنگ عمید و سایر فرهنگها ، فرّخ بمعنای مبارک، خجسته، میمون ، و زیبا روی آمده است که در ترکیب پیش از موصوف می آید مانند فرخ پی، فرخ تبار، فرخ نژاد و در اینجا معنائی افاده نمی کند، و کلنگان نیز پرندگانی هستند که بصورت دسته جمعی مانند عدد 8 در آسمان بهار پرواز می کنند و از پرندگان مهاجرند و در زمستان بنظر نمی آیند.
در ضمن این بیت هم خالی از اشکال نیست:
گر تخت خسروانی ور نقش چینیانی
در جوی مولیانی پیرایه بخارا
این بیت به قول اساتید مانند جملۀ غیر مستقل است و فعلی در آن نیست تا معنی را ادا کند، در ضمن این هشت بیت اگر به جای تشبیب حساب شود، تفاوت های زیادی با بیت های قصیده بهاریه دارد، گرچه از نظر وزن و قافیه چیزی نشان نمی دهد، ولی از دیدگاه ماهوی تفاوت زیادی در آن ملاحظه می شود، این بیت ها ساکن است و هیچ حرکتی در آن نیست .
بعنوان مثال :
بر شاخ سرو بلبل با صد هزار غلغل
دراج باز بر گل چون عروه پیش عفرا
گلشن چو روی لیلی یا چون بهشت مولی
چون طلعت تجلی بر کوه طور سینا
برای این منظور به بیت هائی از قصیده بهاریه و عنصر حرکت در آن اشاره می شود :
باد صبا درآمد فردوس گشت صحرا
وآراست بوستان را نیسان چو فرش دیبا
با آوردن فعل "درآمد" و با پیشوند "در" صحرا ناگهان دگرگون و تبدیل به فردوس و بوستان با فرش دیبا اراسته می شود.
آمد نسیم سنبل با مشک و با قرنفل
و آورد نامه گل باد صبا به صهبا
نسیم سنبل با مشک و با قرنفل می آید و نامه ای از گل را، از صبا به صهبا می آورد. عنصر حرکت در اینجا نسیم است که چنین تحولی ایجاد می کند و اگر بهمین ترتیب اشاره شود مطلب به درازا می کشد ناگزیر به چند بیت دیگر اکتفا می شود .
آهو همی گرازد گردن همی فرازد
گه سوی کوه تازد گه سوی باغ و صحرا
در این بیت هم حرکتی ست و با استعمال فعل های گرازیدن (یعنی خرامیدن) و گردن افرازی و تاختن سوی صحرا و باغ در مورد آهو، حتی بیت به حرکت در می آید.
گلزار با تاسف خندید بی تکلف
چون پیش تخت یوسف رخساره زلیخا
در اینجا گلزار با تشخّص انسانی و مانند رخساره زلیخا پیش تخت یوسف، با تاسف و بی تکلف می خندد.
گل باز کرده دیده باران بر آن چکیده
چون خوی فرو دویده بر عارض چو دیبا
گل چشمهایش را باز کرده و در آن باران فرو چکیده و مانند عرق بر صورتی مانند دیبا فرو غلتیده است و اینهمه اتفاق در یک بیت واقع می شود و این عنصر حرکت جزء ماهیت شعر استاد کسائی ست، شعر ساکن، با طبیعت شعر کسائی جور در نمی آید برای این مدعا بیت هائی از آغاز مرثیه بخش الحاقیه آورده می شود:
رنگ نبید و هامون پیروزه گشت و گلگون
نخل و خدنگ و زیتون چون قبّه های خضرا
هیچ فعل و کلمه ای در این بیت نیست تا در آن تحولی ایجاد شود و هیچ علت و معلولی نیست، فقط رنگ نبید و هامون بی جهت سبز و گلگون می شود ، نخل و خدنگ و زیتون تنها با قید تشبیه "چون" سبز می شود. با ز هم در بیت بعدی شاهد چنین وضعیتی هستیم.
دشت است یا ستبرق باغ ست یا خورنق
یک با دگر مطابق چون شعر سعد و اسما
بدون علت دشت از پارچه و ابریشم زر بافته می شود و باغ با قصر غذا خوری پادشاهان با اسم های سعد و اسما مطابق می شود. در بیت دیگر می گوید:
آمد کلنگ فرّخ همرنگ چرخ دو رخ
همچون سپاه خلخ صف بر کشیده سرما
شاید تعبیر این باشد که به اعتباری از روی زمستان به روی بهار آمده است اما در مصرع بعدی می خوانیم، ناگهان سپاه خلخ مانند سرما صف بر کشیده است یعنی زمستان است.
در بیت بعدی می گوید "بر شاخ سرو بلبل با صد هزار غلغل " که این اتفاق در بهار می افتد مجدداً بهار شده است و درّاج که پرنده ای است شبیه کبک با خال های سیاه و سفید مانند عرفه در پیش عفرا آورده شده است:
بر شاخ سرو بلبل با صد هزار غلغل
دراج باز بر گل چون عروه پیش عفرا
در این چهار بیت یک بار زمستان شده و دو بار هم بهار آمده است
بعد می گوید
آن نازنین محمد پیغمبر موید
آن سید ممجد شمع و چراغ دنیا
آن میر سر بریده در خاک خوابنیده
از آب ناچشیده گشته اسیر غوغا
این شیوه سخن : با شیوه سخن استاد کسائی و بافت زبان این شاعر بزرگ بکلی متفاوت است ، شیوه بیان استاد کسائی مروزی تشبیهی ست. در این مورد مهدی درخشان در کتاب " اشعار حکیم سنائی مروزی" (ص 25) آورده است کسائی در بیان مناظر طبیعت و ادای سخن خود بیش از همه صنعت تشبیه را بکار می برد و در این شیوه بسیار قوی و زبردست است و گاه یک منظره را به چند وجه بیان و برای آن تشبیهاتی مستقل ذکر میکند، که هریک بجای خود دلپذیر و نشاط انگیز است
و در این ابیات شیوه های سخن کسائی طبق نظریه مذکور مشاهده نمی شود
تیغ جفا کشیده بوق ستم دمیده
بی آب کرده دیده تازه شود معادا
آن کور بسته مطرد بی طوع گشته مرتد
بر عترت محمد چون ترک و غز و یغما
صفین و بدر و خندق حجت گرفته با حق
خیل یزید احمق یک یک به خونش کوشا
پاکیزه آل یاسین گمراه و زار و مسکین
آن کینه ها ی پیشین آن روز گشته پیدا
آن پنج ماهه کودک باری چه کرد ویحک
کز پای تا به تارک مجروح شد مفاجا
بیچاره شهربانو مصقول کرده زانو
بیچاره گشته لؤلؤ بر درد ناشکیبا
درین ابیات صنعت تشبیه که شیوه ی کسائی ست بکار نرفته در ضمن مصقول کردن زانو در بیت آخر دارای چه معنایی ست؟ دکتر علی رواقی در باب مصقول، دو بیت از فرّخی را شاهد مثال آورده است:
نوروز جهان چون بهشت کرده ست
پر لاله و پر گل و که و بیابان
چون چادر مصقول گشته صحرا
چون حلّه منقوش گشته بستان
دکتر علی رواقی آورده است در بیت اخیرمصحح دیوان فرخی مصقول را جلا داده شده معنی کرده اند، به گمان من مصقول درین بیت این معنی را ندارد بعد می گوید کلمه درین بیت باید معنی سرخ و سرخ رنگ داشته باشد .
نظیر این وصف را در شعر قطران تبریزی می بینیم :
یکی زیلو صبا بر دشت گسترد
زلاله تاری از گل بود زیلو
سیاهی در میان لاله پیدا
چو در پیراهن مصقول هندو
باز شاهد دیگری برای کلمه مصقول از شعر اسدی طوسی نقل می کنیم
زخنجر چو آتش برانگیخت جوش
زخون دشت کُه کرد مصقول پوش
بعد یک شاهد هم از بیت کسائی مروزی می آورد
جنــــازه تـــو ندانـــم کــدام حادثـــه بـــــــود
که دیده ها همه مصقول کرد و رخ مجروح (52)
در این بیت کسائی معلوم نیست زانو چگونه مصقول شده است. حال آنکه در بیت مذکور که دکتر علی رواقی آورده است مصقول برای دیده بکار رفته یعنی دیده ها (چشم ها) قرمزشده است و برای صنعت تشبیه از کلمه ی مصقول استفاده شده است.
همچنین "خیل یزید احمق یک یک به خونش کوشا"، مغلوط است
همانگونه که در متن مقاله بالا از استاد بدیع الزمان فروزانفر نقل شده است، کسائی از شعرای بزرگ ایران است که بهمین مایه اندک که اشعارش باقی ست، وسعت فکر و دقت خیال و حسن بلاغت و براعت طبع او را می توان دانست اشعار کسائی به لطافت و دقت تشبیه ممتاز است و در این فن عده کمی به پایه او می رسند، برخلاف گفته ی استاد فروزانفر در این سوگنامه علاوه بر آنچه مذکور شد، پاره ای ابیات سست که در آن ضعف القاء معناست، مشاهده می شود مانند این ابیات :
بر مقتل ای کسائی برهان همی نمائی
گر هم بر این بیابی بی خار گشت خرما
مومن درم پذیرد تا شمع دین بمیرد
ترسا به زر بگیرد سم خر مسیحا
برهان نمودن بر مقتل و بی خار گشتن خرما، درم پذیرفتن مومن تا شمع دین بمیرد و بعد زر گرفتن ترسا سم خر عیسی .... همه مغشوش است و این بافت کلام استاد کسائی مروزی نیست، در این مقایسه چند بیت از قصیده ای آورده می شود که یکی از بهترین آثاری ست که باید از کسائی مروزی نقل کنیم، قصیده فخیم و غرائی ست که در مدح شاه ولایت امیر المومنین علی ابن ابیطالب "ع" سروده است... این قصیده نغز و استوار که در مجله یغما طبع و نشر شده از آثار خوب زبان فارسی و گره گشائی بسیاری از مشکلات ادبی محققان و دانشمندان در باره کسائی می باشد، چند بیتی از این قصیده :
بی تولا بر علی و آل او دوزخ ترا ست
خوار و بی تسلیمی از تسنیم و از خلد برین
هر کسی کو دل بنقض مرتضی معیوب کرد
نیست آنکس بر دل پیغمبر مکّی مکین
ای بکرسی بر نشسته آیه الکرسی بدست
نیش زنبوران نگه کن پیش خان انگبین
گر بتخت و گاه کرسی غرّه خواهی گشت خیز
سجده کن کرسی گران را در نگارستان چین (53)
ضمیمه شماره 2
صور خیال در شعر کسائی (برگرفته از کتاب صور خیال در شعر فارسی، تالیف دکتر محمد رضا شفیعی کدکنی)
از نظر صور خیال و انواع تصویر بویژه در زمینه طبیعت، شعر کسائی بهترین شعری است که از گویندگان قرن چهارم در دست داریم . جای دریغ است که دیوان این شاعر از میان رفته و جر چند قطعه پراکنده شعری از او باقی نمانده است، اما درمیان همه شعرهای باقی مانده همه جا خصایص برجسته شعر قرن چهارم را به کاملترین وصفی مشاهده می کنیم تصاویر او همیشه با نوعی سایه روشن همراه است.
غلبۀ دید مادی به عناصر حسی در همه تصاویر او، امری است که در نخستین مطالعه شعر وی، نظر خواننده را به خود جلب میکند و گذشته از اینها توجه خاص او به عنصر رنگ در صور خیال، یکی از خصایص دیگر شعر اوست که حتی نسبت به معاصرانش برجستگی و امتیازی دارد. پیوندی او میان اشیاء برقرار میکند، پیوند ی است که زنجیره آن امری مادی و قابل لمس است و از میان وجوه مشترکی که اشیاء مادی نسبت به یکدیگر دارند، رنگ را بیشتر مورد نظر دارد، نه شکل هندسی را البته توجه به رنگ ، در اینجا نسبت میان اشیاء، چیزی نیست که خاص او باشد زیرا محسوس ترین وجه شبه در میان اشیاء گوناگون رنگ است، اما در اغلب تصاویر شعری یک عامل از عوامل تشبیه رنگ است و در کنار آن، بیشتر به هماهنگی هندسی اشیاء نظر هست ولی او بیش از همه به رنگ می نگرد :
جــــام کبود و سرخ نبیند آر کاسمان
گویی که جام های کبود است پر نبید(54)
پیداست که توجه او فقط به کبودی آسمان است، نه انحنایی که در افق دیده می شود زیرا درین صورت "جام های" کبود نمی گفت و فقط جام کبود می گفت. او " خوشه های زر سیاه" را به گونه " شبه در زمرد" می بیند که فقط تضاد دو رنگ سیاه و سبز، در هر دو سوی این تشبیه، نظر او را جلب کرده است .
دو شعر او، نشانه های نوعی توجه به تصاویری که یک سوی خیال، امری انتزاعی و تجریدی باشد کم و بیش وجود دارد، اما با اینهمه ساده و قابل ادارک در نخستین برخورد است :
بلب و چشم راحتی و بلا
برخ و زلف توبه ای و گناه (55)
یا :
به جام اندر تو پنداری روان است
و لیــکن گـر روان دانـی روانـــی(56)
گاهی با کمک گرفتن از امور غیر مادی و منتزعی است که از هر امر محسوس و مادی دیگر قابل لمس تر و آشناترند، وقتی از جنازه شخصی که مورد علاقه بوده و در گذشته، سخن می گوید، آن جنازه را در پیکر حادثه ای ارائه می دهد :
جنــــازه تــو ندانم کــــدام حادثـــه بـــــود
که دیده ها همه معقول کرد و رخ مجروح(57)
و اینگونه تصویر سازی در شعر فارسی بسیار کم نظیر دارد و بر روی هم شاعری که خصایص شعر کسایی را از نظر صور خیال به کمال دارا باشد، حتی در عصر او نیز کم داریم .
تصویر های شعر او همه تصویرهای باز و گسترده است که گاه در خلال چند بیت ارائه شده و در سراسر شعر های موجود به نام او جز یکی دو استعاره ساده حسی استعاره ای نمی توان یافت با اینکه در دوره او گرایش به استعاره امری رایج بوده و هم روزگار او منجیک، تمام کوشش خود را صرف آوردن استعاره های بدیع و تازه کرده است، بحدی که تذکره نویسان نیز به استعاره های بیش از حد او توجه کرده اند .
در شعر او، به تشخیص اشیاء کمتر پرداخته شده و با اینکه شاعران طبیعا به این نوع صور خیال توجه بسیار دارند در شعر او ، که از بهترین شاعران طبیعت است، این خصوصیت ظهوری ندارد.
تصویر های او همه شبیه است و تنها در یک نمونه غزل که از او برجای مانده، کوششی به سوی نوعی بیان استعاری دیده می شود؛ اما در حقیقت باز هم همان تشبیه است :
هر کجا بنگری دمد نرگس
هر کجا بگذری بر آید ماه (58)
پانوشت های مقاله ی بهارنامه یا سوگنامه (بررسی اصالت قصیده ای از استاد کسائی مروزی) :
1 - حکیم کسانی مروزی و تحقیق در زندگی و آثار او ، دکتر مهدی درخشان ، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ چهارم، خرداد 1375، تهران - ص 29 و 30
2 - رجوع شود به لباب الالباب، تالیف محمد عوفی، ( از روی چاپ اروپا که پروفسور ادوارد بروان و علامه قزوینی تصحیح کرده اند - با تصحیحات و جدید و تعلیقات استاد سعبد نفیسی، کتابفروشی ابن سینا و کتابخانه حاج علی علمی، اسفند 1335 ، ص 665)
3 – مجمع الفصحا، ج 3 ، تالیف رضا قلی خان هدایت، بکوشش مظاهر مصفا، امیرکبیر، چاپ اول، 1340 ، تهران - ص 1134 و 1135
4 - حکیم کسانی مروزی و تحقیق در زندگی و آثار او ، دکتر مهدی درخشان - ص 117
5 - دکتر رضازاده شفق نیز در تاریخ ادبیات خود نوزده بیت اول قصیده ( جز بیت 18 و 21 ) را آورده است و گوید که در قصیده موضوع بحث از طرفی توجه شاعر به زیبائیها طبیعت است و از طرفی ملال خاطرش مشهود است. ضمناً در بیت اول "درآمد"← "برآمد" و "واراست" ← "آراست" آمده است (ر. ج. شود به : تاریخ ادبیات ایران، دکتر صادق رضازاده شفق، انتشارات دانشگاه پهلوی سابق، چاپ دوم، مرداد 1352 تهران - ص 124 الی 125)
در پیشاهنگان شعر پارسی و در شاعران همعصر رودکی ص 296 و در کسائی ریاحی و تعلیقات لباب الالباب ص 665 "واراست" ← "آراست" (ر. ج. پیشاهنگان شعر پارسی، دکتر محمد دبیر سیاقی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ چهارم ، 1374 ، تهران - ص 126 الی 128 و شاعران همعصر رودکی ، احمد اداره چی گیلانی، موقوفات دکتر محمود افشار یزدی، چاپ اول 1370 ، تهران ص 296)
6 - در مجمع الفصحا و تاریخ ادبیات شفق و تعلیقات لباب الالباب ص 665، در بیت دوم "به صهبا" ← "ز صهبا " و در کسائی ریاحی در بیت دوم "وآورد" ← "آورد " .
7 - در کسائی ریاحی بیت پنجم قبل از بیت سوم ضبط شده است.
8 - در پیشاهنگان شعر پارسی و در احوال و اشعار رودکی ص 1208 و نیز در شاعران همعصر رودکی ص 296 و تعلیقات لباب الالباب ص 665 ، در مصرع اول بیت چهارم "سارو" ← "ساری" و در کسائی ریاحی، بیت چهارم چنین ضبط شده است :
قمری به یاسمن بر ساری به نسترن بر نارو به نارون بر برداشتند غوغا
9 - در لغت فرس اسدی (تالیف ابومنصور علی بن احمد اسدی توسی، بتصحیح و اهتمام مرحوم استاد عباس اقبال، چاپخانه مجلس، 1319 تهران – ص 184) و در پیشاهنگان شعر پارسی و در شاعران همعصر رودکی ص 296 و در کسائی ریاحی؛ و تعلیقات لباب الالباب ص 666 ، مصرع دوم بیت هفتم ، " باغ" ← "راغ" .
10 - - در گنج سخن مصرع اول بیت 8 ، "حریر حله" ← "حریر و حله" (ر.ج. گنج سخن، دکتر ذبیح الله صفا، انتشارات ققنوس، چاپ دهم، بهار 1374 ، تهران - ص 123 و 124) و در کسائی ریاحی در مصرح اول بیت هشتم "زند" ← "زده ".
11 - در مجمع الفصحا و در پیشاهنگان شعر پارسی در مصرع اول بیت 9 میان دو واژه "خندید" و "بی تکلف" ← " واو" آمده است. در گنج سخن، بیت 9 نیامده است.
12 - در پیشاهنگان شعر پارسی و تعلیقات لباب الالباب ص 666 ، در مصرع دوم بیت، "خوی" ← "خون".
13 - در کسائی ریاحی در مصرح دوم بیت یازدهم "منافق" ←"موافق " .
14 - بیت 12 در لغت فرس اسدی در ص 273 و 274 عیناً در ذیل " ستاک" آمده است. لیکن درصحاح الفرس ص 182 "ستاک" ← "شتاگ" و شعر چنین ضبط شده است:
شاخ و شتاگ نسرین چون برج ثور و جوزا پر دخت کرده دل را از بهر آن نگارا
(ر.ج. صحاح الفرس، تالیف محمدبن هندو شاه نخجوانی، به اهتمام دکتر عبدالعلی طاعتی، بنگاه ترجمه نشر کتاب، چاپ اول 1341 تهران ص 182 )و همچنین در تعلیقات لباب الالباب ص 666 و کسائی ریاحی در مصرح اول بیت دوازدهم "مشکین" ← "شیرین " .
15 - در کسائی ریاحی در مصرح دوم بیت سیزدهم "برساخته" ← "برتاخته ".
16 - بیت 14 در لغت فرس اسدی در ص442 عیناً ذیل "ژاله" آمده است و در احوال و اشعار رودکی ص 1211 نیز همینطور ضبط شده است. در کسائی ریاحی و نیز فرهنگ تحفه الاحباب و تعلیقات لباب الالباب ص 666 ، در بیت 14 "کرده بر او" ← "کرده بدو" (ر.ج. فرهنگ تحفه الاحباب، تالیف حافظ سلطانعلی اوبهی هروی، بتصحیح فریدون تقی زاده طوسی و نصرت الزمان ریاضی هروی، چاپ اول، فروردین 1365 ، مشهد - ص 191)
17 - در گنج سخن ابیات 15 تا 21 نیامده است.
18 - در احوال و اشعار رودکی، بیت مورد نظر به همین ترتیب ضبط شده است (ر. ج. احوال و اشعار ابوعبدا... جعفربن محمد رودکی سمرقندی، ج3 ، شادروان استاد سعید نفیسی، شرکت کتابفروشی ادب، چاپ اول، 1319 تهران - ص 1207 ) و در مجمع الفصحا و تاریخ ادبیات شفق مصرع دوم بیت 16 چنین ضبط شده است : " کهپایه دشت گشته ، کرده نشاط بالا"
در حاشیه صحاح الفرس ص 285 و نیز در فرهنگ تحفه الاحباب ص 298 و در پیشاهنگان شعر پارسی و فرهنگ وفایی (تالیف حسین وفایی، در اوایل قرن 10 ھ. در چین، به تصحیح تن هوی جو، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول، زمستان 1374، تهران - ص 175 ) بیت بالا چنین ضبط شده است :
عالم بهشت گشته ، کاشانه زشت گشته عنبر سرشت گشته صحرا چو روی حورا .
عجبا که مصحح تحفه الاحباب در پاورقی گفته است : بیت مذکور را از لغت فرس اصلاح کرده است. ضمن اینکه در 3 نسخه دیگر معرفی شده تحفه الاحباب، بیت مورد نظر به همین ترتیب ضبط شده است.
19 - در کسائی ریاحی در مصرح اول بیت هفدهم "آن سبزه" ← "ای سبزه "
20 - در تاریخ ادبیات شفق بیت 18 نیامده است.
21 - در کسائی ریاحی در شروع مصرح اول بیت نوزدهم "این" ← " کاین " .
22 - بیت بیستم در لغت فرس اسدی در ص 493 عیناً در ذیل "پیاله" آمده است. لیکن در فرهنگ مذکور و نیز درترجمان البلاغه (ر. ج. ترجمان البلاغه، تصنیف محمد بن عمر الرادیانی، به تصحیح و اهتمام پرفسور احمد آتش، انتشارات اساطیر، چاپ دوم، 1362 ، تهران - ص 104 ) و در احوال و اشعار رودکی ص1211 "ماوا" ← "تنها" .
23 - در بالا گفتیم که این 21 بیت با اختلافی اندک در تعلیقات لباب الالباب ص 665 و 666 آمده است و در مجمع الفصحا تعداد ابیات 20 تاست و بیت 21 دیده نمی شود، و در تاریخ ادبیات شفق این بیت نیامده، ولی در لغت فرس عیناً بعنوان شاهد "چک" آمده است. در احوال و اشعار رودکی ص 1125 به همین ترتیب ضبط شده است. شادروان علامه دهخدا در لغت نامه بیت آخر را عیناً بعنوان شاهد واژه "چک" آورده است و در یاداشت های وی در پاورقی لغت نامه می خوانیم :
"شاید این بیت در اصل بدینصورت : هم نگذرم کوی تو هم ننگرم روی تو/ دل ناورم سوی تو .... بوده است . لیکن حذف "با" در "بکوی" و "بروی" و "بسوی" از شاعران قدیم بعید می نماید و سپس پیشنهادی عجیب تصحیح آن را چنین می دهد؟!! :
هم نگذرم بکویت هم ننگرم برویت دل ناورم بسویت اینک چک تبرا
24 - کسائی مزروعی ، زندگی و اندیشه و شعر او، دکتر محمد امین ریاحی ، انتشارات توس، چاپ سوم 1370،تهران
25 - النقض ( بعض مثالب النواصب فی النقض - بعض فضائح الروافض )، عبدالجلیل قزوینی رازی، به تصحیح سید جلال الدین محدث ارموی، بنگاه ترجمه کتاب، چاپ اول، 1331 ، تهران - ص252.
26 - لباب الالباب، محمد عوفی، به تصحیح استاد سعید نفیسی، چاپ علمی، 1335، تهران - ص 270
27 - صور خیال در شعر فارسی ( تحقیق انتقادی در تطّور ایماژهای شعر پارسی و سیر نظریه بلاغت در اسلام و ایران) استاد دکتر محمد رضا شفیعی کدکنی، موسسه انتشارات آگاه، چاپ سوم، پائیز 1366، تهران - ص 430
28 - مجموعه مقالات و اشعار استاد بدیع الزمان فروزانفر، با مقدمه دکتر زرین کوب، کتابفروشی دهخدا ، چاپ اول 1351، ص 7
29 - چهار مقاله، احمد بن عمربن علی نظامی عروضی سمرقندی، به تصحیح شادروان علامه محمد قزوینی و شادروان دکتر محمد معین، انتشارات زوار ، چاپ دوم، 1381 تهران ص 90 (تعلیقات)
30- سبک خراسانی در شعر فارسی (بررسی مختصات سبک شعر خراسانی)، تالف دکتر محمد جعفر محجوب، تهران، انتشارات فردوس و جامی، چاپ اول، بی تا، ص 119
31 – حکیم کسانی مروزی و تحقیق در زندگی و آثار او ، دکتر مهدی درخشان – ص 34
32 - تمامی اشعار فوق و نیز تقسیم بندی از کتاب مرثیه سرایی در ادبیات صفحات 45 الی 436 گزینش و گزارش شده است
33 - تاریخ تذکره های فارسی، جلد اول، تالیف شادروان استاد احمد گلچین معانی، انتشارات کتابخانه سنائی، چاپ دوم، 1363، تهران – ص 545 و 546
34 - همان – ص 546
35 - همان – ص 547
36 - همان – ص 547
37 - همان ج2 – ص 7
38 - مقاله : تعلیقاتی برلباب الالباب عرفی، تالیف : آقای نذیر احمد (علیگرد هند ) ، فرهنگ ایران زمین، زیر نظر و به کوشش ایرج افشار، جلد نوزدهم، 1352 ص 89
39 - سبک خراسانی در شعر فارسی (بررسی مختصات سبک شعر خراسانی)، تالف دکتر محمد جعفر محجوب، تهران، انتشارات فردوس و جامی، چاپ اول، بی تا، ص119
40 - کسائی مزروعی ، زندگی و اندیشه و شعر او←---← ص112
41 - کسائی مزروعی ، زندگی و اندیشه و شعر او←---← ص94
42 - حکیم کسانی مروزی و تحقیق در زندگی و آثار او ، دکتر مهدی درخشان – ص 69 و 70
43 - کسائی مزروعی ، زندگی و اندیشه و شعر او←---← ص 111
45 - کسائی مزروعی ، زندگی و اندیشه و شعر او←---← ص 38
46 - تذکره نویسی فارسی در هند و پاکستان، دکتر سید علیرضا نقوی، موسسه مطبوعاتی علمی، چاپ اول، 1343 ، تهران – ص 125 .
47 - تاریخ تذکره های فارسی، جلد اول، - ص 524 الی 538
48 - تاریخ تذکره های فارسی، جلد اول، تالیف شادروان استاد احمد گلچین معانی - ص 7
49 - خلاصه مقالات "کنگره بین المللی امام خمینی (ره) و فرهنگ عاشور" ، مقاله : "تاثیر فرهنگ عاشورا بر هنر و ادبیات فارسی" ، آقای دکتر احمد احمدی بیرجند،
50 - پیشاهنگان شعر پارسی، دکتر محمد دبیر سیاقی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ چهارم ، 1374 ، تهران - ص 126 الی 128
51 - شاعران همعصر رودکی، ص 478 . معلوم نیست منظور جناب آقای اداره چی گیلانی از بیت چهارم چیست ؟!! زیرا تعداد ابیات ایشان دقیق 21 بیت است و بیتی اضافه و جدید نیاورده اند. شاید ایشان فکر کرده اند که در قصیده آمده در کتاب آقای ریاحی این بیت نیست :
نارو به نارون بر سارو به نسترن بر قمری به یاسمن بر برداشتند آوا
در حالیکه این بیت به شماره11 ولی با اختلاف آمده است :
قمری به یاسمن بر ساری به نسترن بر نارو به نارون بر برداشتند غوغا
52 - به نقل از مجله ی دانشکده ادبیات و علوم انسانی شماره 4 شماره پیاپی 94 – 93 بهار و تابستان 1355 دانشگاه تهران "
53 - به نقل از کتاب . اشعار حکیم کسائی مروزی- مهدی درخشان، انتشارات دانشگاه تهران ص 47 .
54 – المعجم، شمس قیس رازی، ص 350
55 – لباب الالباب، 273
56 – همان 271
57 – همان 272
58 - همان 273
ضمایم و پانوشت های مقاله ی بهارنامه یا سوگنامه (بررسی اصالت قصیده ای از استاد کسائی مروزی)
برای خواندن اصل مقاله اینجا کلیک فرمایید
ضمیمه شماره 1 :
تحلیل و نظر شاعر و پژوهشگر خراسانی : تقی خاوری در باره ابیات الحاقی بهارنامه یا سوگنامه
هرچند دوست خوب و ادیب، جناب آقای حسنی در موضوع بحث، تحقیقات مفصّل و منظمی را ارائه کرده اند و با آوردن شاهد مثال هایی از تذکره ها و فرهنگ نامه ها و ارائه دادن مستندات و نظریات دقیق، به قولی"سنگ تمام گذاشته اند" که پژوهش ایشان در این باره قابل تقدیرست و حق مطلب ادا شده است، لیکن در این بخش به کیفیت و ماهیت و احیاناً بخش فنی کار اشاره می شود. گو اینکه در متن هایی که در آن تحقیقات صورت گرفته، از نظر این نگارنده ابیات و حتی بیتی دیده نشده که شاهد مثالی بر بخش الحاقیه شود، گفتنی است که تمام ابیات استاد کسائی مروزی در تذکره ها و فرهنگ ها نوشته و ضبط شده است به استثناء همین بخش الحاقی که آقای دکتر امین ریاحی ارائه داده اند.
بهرحال وناگزیر برای صحت و سقم کار به همین بخش الحاقیه رجوع می شود و کار از پایان قصیده بهاریه استاد کسائی پی گیری می شود که دو بیت انتهائی آن بدینگونه است :
بیزارم از پیاله وز ارغوان و لاله
ما و خروش ناله کنجی گرفته مأوا
هم نگذارم سوی تو هم ننگرم سوی تو
دل ناورم سوی تو، اینک چک تبّرا
این کلمه چک از قدیم در شعرهائی قدمائی بکار گرفته شده، چنانچه استاد توس میفرماید:
به قیصر سپاریم همه یک به یک
از این پی نوشته فرستیم و چک
قصیده بهاریه استاد کسائی با همان چک تبّرا خاتمه می یابد، اما تشبیب دیگری در بخش الحاقیه شروع میشود، در ضمن هیچ قصیده ای تا کنون با دو تشبیب سروده نشده، اما در این جا مجدداً می خوانیم:
رنگ نبید و هامون پیروزه گشت و گلگون
نخل و خدنگ و زیتون چون قله های خضرا
دشت است با ستبرق باغ است با خورنق
یک با دگر مطابق چون شعر سعد و اسما
تا اینجا صحبت از سرسبزی و طراوت است و دشت مانند پارچه زر و ابریشم بافته شده و با رنگهای زیبا و الوان آراسته شده، ناگهان می خوانیم :
آمد کلنگ فرخ همرنگ چرخ دو رخ
همچون سپاه خلخ، صف بر کشیده سرما
و یکباره سرما صف بر می کشد یعنی زمستان است، در بیت ششم مجدداً بهار می شود و بدین نحو تناقض دیگری آشکار می شود:
بر شاخ سرو بلبل با صد هزار غلغل
دراج باز بر گل چون عروه پیش عفرا
در ضمن بیت هائی مانند آمد کلنگ فرخ همرنگ چرخ دو رخ نامفهوم است در فرهنگ عمید و سایر فرهنگها ، فرّخ بمعنای مبارک، خجسته، میمون ، و زیبا روی آمده است که در ترکیب پیش از موصوف می آید مانند فرخ پی، فرخ تبار، فرخ نژاد و در اینجا معنائی افاده نمی کند، و کلنگان نیز پرندگانی هستند که بصورت دسته جمعی مانند عدد 8 در آسمان بهار پرواز می کنند و از پرندگان مهاجرند و در زمستان بنظر نمی آیند.
در ضمن این بیت هم خالی از اشکال نیست:
گر تخت خسروانی ور نقش چینیانی
در جوی مولیانی پیرایه بخارا
این بیت به قول اساتید مانند جملۀ غیر مستقل است و فعلی در آن نیست تا معنی را ادا کند، در ضمن این هشت بیت اگر به جای تشبیب حساب شود، تفاوت های زیادی با بیت های قصیده بهاریه دارد، گرچه از نظر وزن و قافیه چیزی نشان نمی دهد، ولی از دیدگاه ماهوی تفاوت زیادی در آن ملاحظه می شود، این بیت ها ساکن است و هیچ حرکتی در آن نیست .
بعنوان مثال :
بر شاخ سرو بلبل با صد هزار غلغل
دراج باز بر گل چون عروه پیش عفرا
گلشن چو روی لیلی یا چون بهشت مولی
چون طلعت تجلی بر کوه طور سینا
برای این منظور به بیت هائی از قصیده بهاریه و عنصر حرکت در آن اشاره می شود :
باد صبا درآمد فردوس گشت صحرا
وآراست بوستان را نیسان چو فرش دیبا
با آوردن فعل "درآمد" و با پیشوند "در" صحرا ناگهان دگرگون و تبدیل به فردوس و بوستان با فرش دیبا اراسته می شود.
آمد نسیم سنبل با مشک و با قرنفل
و آورد نامه گل باد صبا به صهبا
نسیم سنبل با مشک و با قرنفل می آید و نامه ای از گل را، از صبا به صهبا می آورد. عنصر حرکت در اینجا نسیم است که چنین تحولی ایجاد می کند و اگر بهمین ترتیب اشاره شود مطلب به درازا می کشد ناگزیر به چند بیت دیگر اکتفا می شود .
آهو همی گرازد گردن همی فرازد
گه سوی کوه تازد گه سوی باغ و صحرا
در این بیت هم حرکتی ست و با استعمال فعل های گرازیدن (یعنی خرامیدن) و گردن افرازی و تاختن سوی صحرا و باغ در مورد آهو، حتی بیت به حرکت در می آید.
گلزار با تاسف خندید بی تکلف
چون پیش تخت یوسف رخساره زلیخا
در اینجا گلزار با تشخّص انسانی و مانند رخساره زلیخا پیش تخت یوسف، با تاسف و بی تکلف می خندد.
گل باز کرده دیده باران بر آن چکیده
چون خوی فرو دویده بر عارض چو دیبا
گل چشمهایش را باز کرده و در آن باران فرو چکیده و مانند عرق بر صورتی مانند دیبا فرو غلتیده است و اینهمه اتفاق در یک بیت واقع می شود و این عنصر حرکت جزء ماهیت شعر استاد کسائی ست، شعر ساکن، با طبیعت شعر کسائی جور در نمی آید برای این مدعا بیت هائی از آغاز مرثیه بخش الحاقیه آورده می شود:
رنگ نبید و هامون پیروزه گشت و گلگون
نخل و خدنگ و زیتون چون قبّه های خضرا
هیچ فعل و کلمه ای در این بیت نیست تا در آن تحولی ایجاد شود و هیچ علت و معلولی نیست، فقط رنگ نبید و هامون بی جهت سبز و گلگون می شود ، نخل و خدنگ و زیتون تنها با قید تشبیه "چون" سبز می شود. با ز هم در بیت بعدی شاهد چنین وضعیتی هستیم.
دشت است یا ستبرق باغ ست یا خورنق
یک با دگر مطابق چون شعر سعد و اسما
بدون علت دشت از پارچه و ابریشم زر بافته می شود و باغ با قصر غذا خوری پادشاهان با اسم های سعد و اسما مطابق می شود. در بیت دیگر می گوید:
آمد کلنگ فرّخ همرنگ چرخ دو رخ
همچون سپاه خلخ صف بر کشیده سرما
شاید تعبیر این باشد که به اعتباری از روی زمستان به روی بهار آمده است اما در مصرع بعدی می خوانیم، ناگهان سپاه خلخ مانند سرما صف بر کشیده است یعنی زمستان است.
در بیت بعدی می گوید "بر شاخ سرو بلبل با صد هزار غلغل " که این اتفاق در بهار می افتد مجدداً بهار شده است و درّاج که پرنده ای است شبیه کبک با خال های سیاه و سفید مانند عرفه در پیش عفرا آورده شده است:
بر شاخ سرو بلبل با صد هزار غلغل
دراج باز بر گل چون عروه پیش عفرا
در این چهار بیت یک بار زمستان شده و دو بار هم بهار آمده است
بعد می گوید
آن نازنین محمد پیغمبر موید
آن سید ممجد شمع و چراغ دنیا
آن میر سر بریده در خاک خوابنیده
از آب ناچشیده گشته اسیر غوغا
این شیوه سخن : با شیوه سخن استاد کسائی و بافت زبان این شاعر بزرگ بکلی متفاوت است ، شیوه بیان استاد کسائی مروزی تشبیهی ست. در این مورد مهدی درخشان در کتاب " اشعار حکیم سنائی مروزی" (ص 25) آورده است کسائی در بیان مناظر طبیعت و ادای سخن خود بیش از همه صنعت تشبیه را بکار می برد و در این شیوه بسیار قوی و زبردست است و گاه یک منظره را به چند وجه بیان و برای آن تشبیهاتی مستقل ذکر میکند، که هریک بجای خود دلپذیر و نشاط انگیز است
و در این ابیات شیوه های سخن کسائی طبق نظریه مذکور مشاهده نمی شود
تیغ جفا کشیده بوق ستم دمیده
بی آب کرده دیده تازه شود معادا
آن کور بسته مطرد بی طوع گشته مرتد
بر عترت محمد چون ترک و غز و یغما
صفین و بدر و خندق حجت گرفته با حق
خیل یزید احمق یک یک به خونش کوشا
پاکیزه آل یاسین گمراه و زار و مسکین
آن کینه ها ی پیشین آن روز گشته پیدا
آن پنج ماهه کودک باری چه کرد ویحک
کز پای تا به تارک مجروح شد مفاجا
بیچاره شهربانو مصقول کرده زانو
بیچاره گشته لؤلؤ بر درد ناشکیبا
درین ابیات صنعت تشبیه که شیوه ی کسائی ست بکار نرفته در ضمن مصقول کردن زانو در بیت آخر دارای چه معنایی ست؟ دکتر علی رواقی در باب مصقول، دو بیت از فرّخی را شاهد مثال آورده است:
نوروز جهان چون بهشت کرده ست
پر لاله و پر گل و که و بیابان
چون چادر مصقول گشته صحرا
چون حلّه منقوش گشته بستان
دکتر علی رواقی آورده است در بیت اخیرمصحح دیوان فرخی مصقول را جلا داده شده معنی کرده اند، به گمان من مصقول درین بیت این معنی را ندارد بعد می گوید کلمه درین بیت باید معنی سرخ و سرخ رنگ داشته باشد .
نظیر این وصف را در شعر قطران تبریزی می بینیم :
یکی زیلو صبا بر دشت گسترد
زلاله تاری از گل بود زیلو
سیاهی در میان لاله پیدا
چو در پیراهن مصقول هندو
باز شاهد دیگری برای کلمه مصقول از شعر اسدی طوسی نقل می کنیم
زخنجر چو آتش برانگیخت جوش
زخون دشت کُه کرد مصقول پوش
بعد یک شاهد هم از بیت کسائی مروزی می آورد
جنــــازه تـــو ندانـــم کــدام حادثـــه بـــــــود
که دیده ها همه مصقول کرد و رخ مجروح (52)
در این بیت کسائی معلوم نیست زانو چگونه مصقول شده است. حال آنکه در بیت مذکور که دکتر علی رواقی آورده است مصقول برای دیده بکار رفته یعنی دیده ها (چشم ها) قرمزشده است و برای صنعت تشبیه از کلمه ی مصقول استفاده شده است.
همچنین "خیل یزید احمق یک یک به خونش کوشا"، مغلوط است
همانگونه که در متن مقاله بالا از استاد بدیع الزمان فروزانفر نقل شده است، کسائی از شعرای بزرگ ایران است که بهمین مایه اندک که اشعارش باقی ست، وسعت فکر و دقت خیال و حسن بلاغت و براعت طبع او را می توان دانست اشعار کسائی به لطافت و دقت تشبیه ممتاز است و در این فن عده کمی به پایه او می رسند، برخلاف گفته ی استاد فروزانفر در این سوگنامه علاوه بر آنچه مذکور شد، پاره ای ابیات سست که در آن ضعف القاء معناست، مشاهده می شود مانند این ابیات :
بر مقتل ای کسائی برهان همی نمائی
گر هم بر این بیابی بی خار گشت خرما
مومن درم پذیرد تا شمع دین بمیرد
ترسا به زر بگیرد سم خر مسیحا
برهان نمودن بر مقتل و بی خار گشتن خرما، درم پذیرفتن مومن تا شمع دین بمیرد و بعد زر گرفتن ترسا سم خر عیسی .... همه مغشوش است و این بافت کلام استاد کسائی مروزی نیست، در این مقایسه چند بیت از قصیده ای آورده می شود که یکی از بهترین آثاری ست که باید از کسائی مروزی نقل کنیم، قصیده فخیم و غرائی ست که در مدح شاه ولایت امیر المومنین علی ابن ابیطالب "ع" سروده است... این قصیده نغز و استوار که در مجله یغما طبع و نشر شده از آثار خوب زبان فارسی و گره گشائی بسیاری از مشکلات ادبی محققان و دانشمندان در باره کسائی می باشد، چند بیتی از این قصیده :
بی تولا بر علی و آل او دوزخ ترا ست
خوار و بی تسلیمی از تسنیم و از خلد برین
هر کسی کو دل بنقض مرتضی معیوب کرد
نیست آنکس بر دل پیغمبر مکّی مکین
ای بکرسی بر نشسته آیه الکرسی بدست
نیش زنبوران نگه کن پیش خان انگبین
گر بتخت و گاه کرسی غرّه خواهی گشت خیز
سجده کن کرسی گران را در نگارستان چین (53)
ضمیمه شماره 2
صور خیال در شعر کسائی (برگرفته از کتاب صور خیال در شعر فارسی، تالیف دکتر محمد رضا شفیعی کدکنی)
از نظر صور خیال و انواع تصویر بویژه در زمینه طبیعت، شعر کسائی بهترین شعری است که از گویندگان قرن چهارم در دست داریم . جای دریغ است که دیوان این شاعر از میان رفته و جر چند قطعه پراکنده شعری از او باقی نمانده است، اما درمیان همه شعرهای باقی مانده همه جا خصایص برجسته شعر قرن چهارم را به کاملترین وصفی مشاهده می کنیم تصاویر او همیشه با نوعی سایه روشن همراه است.
غلبۀ دید مادی به عناصر حسی در همه تصاویر او، امری است که در نخستین مطالعه شعر وی، نظر خواننده را به خود جلب میکند و گذشته از اینها توجه خاص او به عنصر رنگ در صور خیال، یکی از خصایص دیگر شعر اوست که حتی نسبت به معاصرانش برجستگی و امتیازی دارد. پیوندی او میان اشیاء برقرار میکند، پیوند ی است که زنجیره آن امری مادی و قابل لمس است و از میان وجوه مشترکی که اشیاء مادی نسبت به یکدیگر دارند، رنگ را بیشتر مورد نظر دارد، نه شکل هندسی را البته توجه به رنگ ، در اینجا نسبت میان اشیاء، چیزی نیست که خاص او باشد زیرا محسوس ترین وجه شبه در میان اشیاء گوناگون رنگ است، اما در اغلب تصاویر شعری یک عامل از عوامل تشبیه رنگ است و در کنار آن، بیشتر به هماهنگی هندسی اشیاء نظر هست ولی او بیش از همه به رنگ می نگرد :
جــــام کبود و سرخ نبیند آر کاسمان
گویی که جام های کبود است پر نبید(54)
پیداست که توجه او فقط به کبودی آسمان است، نه انحنایی که در افق دیده می شود زیرا درین صورت "جام های" کبود نمی گفت و فقط جام کبود می گفت. او " خوشه های زر سیاه" را به گونه " شبه در زمرد" می بیند که فقط تضاد دو رنگ سیاه و سبز، در هر دو سوی این تشبیه، نظر او را جلب کرده است .
دو شعر او، نشانه های نوعی توجه به تصاویری که یک سوی خیال، امری انتزاعی و تجریدی باشد کم و بیش وجود دارد، اما با اینهمه ساده و قابل ادارک در نخستین برخورد است :
بلب و چشم راحتی و بلا
برخ و زلف توبه ای و گناه (55)
یا :
به جام اندر تو پنداری روان است
و لیــکن گـر روان دانـی روانـــی(56)
گاهی با کمک گرفتن از امور غیر مادی و منتزعی است که از هر امر محسوس و مادی دیگر قابل لمس تر و آشناترند، وقتی از جنازه شخصی که مورد علاقه بوده و در گذشته، سخن می گوید، آن جنازه را در پیکر حادثه ای ارائه می دهد :
جنــــازه تــو ندانم کــــدام حادثـــه بـــــود
که دیده ها همه معقول کرد و رخ مجروح(57)
و اینگونه تصویر سازی در شعر فارسی بسیار کم نظیر دارد و بر روی هم شاعری که خصایص شعر کسایی را از نظر صور خیال به کمال دارا باشد، حتی در عصر او نیز کم داریم .
تصویر های شعر او همه تصویرهای باز و گسترده است که گاه در خلال چند بیت ارائه شده و در سراسر شعر های موجود به نام او جز یکی دو استعاره ساده حسی استعاره ای نمی توان یافت با اینکه در دوره او گرایش به استعاره امری رایج بوده و هم روزگار او منجیک، تمام کوشش خود را صرف آوردن استعاره های بدیع و تازه کرده است، بحدی که تذکره نویسان نیز به استعاره های بیش از حد او توجه کرده اند .
در شعر او، به تشخیص اشیاء کمتر پرداخته شده و با اینکه شاعران طبیعا به این نوع صور خیال توجه بسیار دارند در شعر او ، که از بهترین شاعران طبیعت است، این خصوصیت ظهوری ندارد.
تصویر های او همه شبیه است و تنها در یک نمونه غزل که از او برجای مانده، کوششی به سوی نوعی بیان استعاری دیده می شود؛ اما در حقیقت باز هم همان تشبیه است :
هر کجا بنگری دمد نرگس
هر کجا بگذری بر آید ماه (58)
پانوشت های مقاله ی بهارنامه یا سوگنامه (بررسی اصالت قصیده ای از استاد کسائی مروزی) :
1 - حکیم کسانی مروزی و تحقیق در زندگی و آثار او ، دکتر مهدی درخشان ، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ چهارم، خرداد 1375، تهران - ص 29 و 30
2 - رجوع شود به لباب الالباب، تالیف محمد عوفی، ( از روی چاپ اروپا که پروفسور ادوارد بروان و علامه قزوینی تصحیح کرده اند - با تصحیحات و جدید و تعلیقات استاد سعبد نفیسی، کتابفروشی ابن سینا و کتابخانه حاج علی علمی، اسفند 1335 ، ص 665)
3 – مجمع الفصحا، ج 3 ، تالیف رضا قلی خان هدایت، بکوشش مظاهر مصفا، امیرکبیر، چاپ اول، 1340 ، تهران - ص 1134 و 1135
4 - حکیم کسانی مروزی و تحقیق در زندگی و آثار او ، دکتر مهدی درخشان - ص 117
5 - دکتر رضازاده شفق نیز در تاریخ ادبیات خود نوزده بیت اول قصیده ( جز بیت 18 و 21 ) را آورده است و گوید که در قصیده موضوع بحث از طرفی توجه شاعر به زیبائیها طبیعت است و از طرفی ملال خاطرش مشهود است. ضمناً در بیت اول "درآمد"← "برآمد" و "واراست" ← "آراست" آمده است (ر. ج. شود به : تاریخ ادبیات ایران، دکتر صادق رضازاده شفق، انتشارات دانشگاه پهلوی سابق، چاپ دوم، مرداد 1352 تهران - ص 124 الی 125)
در پیشاهنگان شعر پارسی و در شاعران همعصر رودکی ص 296 و در کسائی ریاحی و تعلیقات لباب الالباب ص 665 "واراست" ← "آراست" (ر. ج. پیشاهنگان شعر پارسی، دکتر محمد دبیر سیاقی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ چهارم ، 1374 ، تهران - ص 126 الی 128 و شاعران همعصر رودکی ، احمد اداره چی گیلانی، موقوفات دکتر محمود افشار یزدی، چاپ اول 1370 ، تهران ص 296)
6 - در مجمع الفصحا و تاریخ ادبیات شفق و تعلیقات لباب الالباب ص 665، در بیت دوم "به صهبا" ← "ز صهبا " و در کسائی ریاحی در بیت دوم "وآورد" ← "آورد " .
7 - در کسائی ریاحی بیت پنجم قبل از بیت سوم ضبط شده است.
8 - در پیشاهنگان شعر پارسی و در احوال و اشعار رودکی ص 1208 و نیز در شاعران همعصر رودکی ص 296 و تعلیقات لباب الالباب ص 665 ، در مصرع اول بیت چهارم "سارو" ← "ساری" و در کسائی ریاحی، بیت چهارم چنین ضبط شده است :
قمری به یاسمن بر ساری به نسترن بر نارو به نارون بر برداشتند غوغا
9 - در لغت فرس اسدی (تالیف ابومنصور علی بن احمد اسدی توسی، بتصحیح و اهتمام مرحوم استاد عباس اقبال، چاپخانه مجلس، 1319 تهران – ص 184) و در پیشاهنگان شعر پارسی و در شاعران همعصر رودکی ص 296 و در کسائی ریاحی؛ و تعلیقات لباب الالباب ص 666 ، مصرع دوم بیت هفتم ، " باغ" ← "راغ" .
10 - - در گنج سخن مصرع اول بیت 8 ، "حریر حله" ← "حریر و حله" (ر.ج. گنج سخن، دکتر ذبیح الله صفا، انتشارات ققنوس، چاپ دهم، بهار 1374 ، تهران - ص 123 و 124) و در کسائی ریاحی در مصرح اول بیت هشتم "زند" ← "زده ".
11 - در مجمع الفصحا و در پیشاهنگان شعر پارسی در مصرع اول بیت 9 میان دو واژه "خندید" و "بی تکلف" ← " واو" آمده است. در گنج سخن، بیت 9 نیامده است.
12 - در پیشاهنگان شعر پارسی و تعلیقات لباب الالباب ص 666 ، در مصرع دوم بیت، "خوی" ← "خون".
13 - در کسائی ریاحی در مصرح دوم بیت یازدهم "منافق" ←"موافق " .
14 - بیت 12 در لغت فرس اسدی در ص 273 و 274 عیناً در ذیل " ستاک" آمده است. لیکن درصحاح الفرس ص 182 "ستاک" ← "شتاگ" و شعر چنین ضبط شده است:
شاخ و شتاگ نسرین چون برج ثور و جوزا پر دخت کرده دل را از بهر آن نگارا
(ر.ج. صحاح الفرس، تالیف محمدبن هندو شاه نخجوانی، به اهتمام دکتر عبدالعلی طاعتی، بنگاه ترجمه نشر کتاب، چاپ اول 1341 تهران ص 182 )و همچنین در تعلیقات لباب الالباب ص 666 و کسائی ریاحی در مصرح اول بیت دوازدهم "مشکین" ← "شیرین " .
15 - در کسائی ریاحی در مصرح دوم بیت سیزدهم "برساخته" ← "برتاخته ".
16 - بیت 14 در لغت فرس اسدی در ص442 عیناً ذیل "ژاله" آمده است و در احوال و اشعار رودکی ص 1211 نیز همینطور ضبط شده است. در کسائی ریاحی و نیز فرهنگ تحفه الاحباب و تعلیقات لباب الالباب ص 666 ، در بیت 14 "کرده بر او" ← "کرده بدو" (ر.ج. فرهنگ تحفه الاحباب، تالیف حافظ سلطانعلی اوبهی هروی، بتصحیح فریدون تقی زاده طوسی و نصرت الزمان ریاضی هروی، چاپ اول، فروردین 1365 ، مشهد - ص 191)
17 - در گنج سخن ابیات 15 تا 21 نیامده است.
18 - در احوال و اشعار رودکی، بیت مورد نظر به همین ترتیب ضبط شده است (ر. ج. احوال و اشعار ابوعبدا... جعفربن محمد رودکی سمرقندی، ج3 ، شادروان استاد سعید نفیسی، شرکت کتابفروشی ادب، چاپ اول، 1319 تهران - ص 1207 ) و در مجمع الفصحا و تاریخ ادبیات شفق مصرع دوم بیت 16 چنین ضبط شده است : " کهپایه دشت گشته ، کرده نشاط بالا"
در حاشیه صحاح الفرس ص 285 و نیز در فرهنگ تحفه الاحباب ص 298 و در پیشاهنگان شعر پارسی و فرهنگ وفایی (تالیف حسین وفایی، در اوایل قرن 10 ھ. در چین، به تصحیح تن هوی جو، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول، زمستان 1374، تهران - ص 175 ) بیت بالا چنین ضبط شده است :
عالم بهشت گشته ، کاشانه زشت گشته عنبر سرشت گشته صحرا چو روی حورا .
عجبا که مصحح تحفه الاحباب در پاورقی گفته است : بیت مذکور را از لغت فرس اصلاح کرده است. ضمن اینکه در 3 نسخه دیگر معرفی شده تحفه الاحباب، بیت مورد نظر به همین ترتیب ضبط شده است.
19 - در کسائی ریاحی در مصرح اول بیت هفدهم "آن سبزه" ← "ای سبزه "
20 - در تاریخ ادبیات شفق بیت 18 نیامده است.
21 - در کسائی ریاحی در شروع مصرح اول بیت نوزدهم "این" ← " کاین " .
22 - بیت بیستم در لغت فرس اسدی در ص 493 عیناً در ذیل "پیاله" آمده است. لیکن در فرهنگ مذکور و نیز درترجمان البلاغه (ر. ج. ترجمان البلاغه، تصنیف محمد بن عمر الرادیانی، به تصحیح و اهتمام پرفسور احمد آتش، انتشارات اساطیر، چاپ دوم، 1362 ، تهران - ص 104 ) و در احوال و اشعار رودکی ص1211 "ماوا" ← "تنها" .
23 - در بالا گفتیم که این 21 بیت با اختلافی اندک در تعلیقات لباب الالباب ص 665 و 666 آمده است و در مجمع الفصحا تعداد ابیات 20 تاست و بیت 21 دیده نمی شود، و در تاریخ ادبیات شفق این بیت نیامده، ولی در لغت فرس عیناً بعنوان شاهد "چک" آمده است. در احوال و اشعار رودکی ص 1125 به همین ترتیب ضبط شده است. شادروان علامه دهخدا در لغت نامه بیت آخر را عیناً بعنوان شاهد واژه "چک" آورده است و در یاداشت های وی در پاورقی لغت نامه می خوانیم :
"شاید این بیت در اصل بدینصورت : هم نگذرم کوی تو هم ننگرم روی تو/ دل ناورم سوی تو .... بوده است . لیکن حذف "با" در "بکوی" و "بروی" و "بسوی" از شاعران قدیم بعید می نماید و سپس پیشنهادی عجیب تصحیح آن را چنین می دهد؟!! :
هم نگذرم بکویت هم ننگرم برویت دل ناورم بسویت اینک چک تبرا
24 - کسائی مزروعی ، زندگی و اندیشه و شعر او، دکتر محمد امین ریاحی ، انتشارات توس، چاپ سوم 1370،تهران
25 - النقض ( بعض مثالب النواصب فی النقض - بعض فضائح الروافض )، عبدالجلیل قزوینی رازی، به تصحیح سید جلال الدین محدث ارموی، بنگاه ترجمه کتاب، چاپ اول، 1331 ، تهران - ص252.
26 - لباب الالباب، محمد عوفی، به تصحیح استاد سعید نفیسی، چاپ علمی، 1335، تهران - ص 270
27 - صور خیال در شعر فارسی ( تحقیق انتقادی در تطّور ایماژهای شعر پارسی و سیر نظریه بلاغت در اسلام و ایران) استاد دکتر محمد رضا شفیعی کدکنی، موسسه انتشارات آگاه، چاپ سوم، پائیز 1366، تهران - ص 430
28 - مجموعه مقالات و اشعار استاد بدیع الزمان فروزانفر، با مقدمه دکتر زرین کوب، کتابفروشی دهخدا ، چاپ اول 1351، ص 7
29 - چهار مقاله، احمد بن عمربن علی نظامی عروضی سمرقندی، به تصحیح شادروان علامه محمد قزوینی و شادروان دکتر محمد معین، انتشارات زوار ، چاپ دوم، 1381 تهران ص 90 (تعلیقات)
30- سبک خراسانی در شعر فارسی (بررسی مختصات سبک شعر خراسانی)، تالف دکتر محمد جعفر محجوب، تهران، انتشارات فردوس و جامی، چاپ اول، بی تا، ص 119
31 – حکیم کسانی مروزی و تحقیق در زندگی و آثار او ، دکتر مهدی درخشان – ص 34
32 - تمامی اشعار فوق و نیز تقسیم بندی از کتاب مرثیه سرایی در ادبیات صفحات 45 الی 436 گزینش و گزارش شده است
33 - تاریخ تذکره های فارسی، جلد اول، تالیف شادروان استاد احمد گلچین معانی، انتشارات کتابخانه سنائی، چاپ دوم، 1363، تهران – ص 545 و 546
34 - همان – ص 546
35 - همان – ص 547
36 - همان – ص 547
37 - همان ج2 – ص 7
38 - مقاله : تعلیقاتی برلباب الالباب عرفی، تالیف : آقای نذیر احمد (علیگرد هند ) ، فرهنگ ایران زمین، زیر نظر و به کوشش ایرج افشار، جلد نوزدهم، 1352 ص 89
39 - سبک خراسانی در شعر فارسی (بررسی مختصات سبک شعر خراسانی)، تالف دکتر محمد جعفر محجوب، تهران، انتشارات فردوس و جامی، چاپ اول، بی تا، ص119
40 - کسائی مزروعی ، زندگی و اندیشه و شعر او←---← ص112
41 - کسائی مزروعی ، زندگی و اندیشه و شعر او←---← ص94
42 - حکیم کسانی مروزی و تحقیق در زندگی و آثار او ، دکتر مهدی درخشان – ص 69 و 70
43 - کسائی مزروعی ، زندگی و اندیشه و شعر او←---← ص 111
45 - کسائی مزروعی ، زندگی و اندیشه و شعر او←---← ص 38
46 - تذکره نویسی فارسی در هند و پاکستان، دکتر سید علیرضا نقوی، موسسه مطبوعاتی علمی، چاپ اول، 1343 ، تهران – ص 125 .
47 - تاریخ تذکره های فارسی، جلد اول، - ص 524 الی 538
48 - تاریخ تذکره های فارسی، جلد اول، تالیف شادروان استاد احمد گلچین معانی - ص 7
49 - خلاصه مقالات "کنگره بین المللی امام خمینی (ره) و فرهنگ عاشور" ، مقاله : "تاثیر فرهنگ عاشورا بر هنر و ادبیات فارسی" ، آقای دکتر احمد احمدی بیرجند،
50 - پیشاهنگان شعر پارسی، دکتر محمد دبیر سیاقی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ چهارم ، 1374 ، تهران - ص 126 الی 128
51 - شاعران همعصر رودکی، ص 478 . معلوم نیست منظور جناب آقای اداره چی گیلانی از بیت چهارم چیست ؟!! زیرا تعداد ابیات ایشان دقیق 21 بیت است و بیتی اضافه و جدید نیاورده اند. شاید ایشان فکر کرده اند که در قصیده آمده در کتاب آقای ریاحی این بیت نیست :
نارو به نارون بر سارو به نسترن بر قمری به یاسمن بر برداشتند آوا
در حالیکه این بیت به شماره11 ولی با اختلاف آمده است :
قمری به یاسمن بر ساری به نسترن بر نارو به نارون بر برداشتند غوغا
52 - به نقل از مجله ی دانشکده ادبیات و علوم انسانی شماره 4 شماره پیاپی 94 – 93 بهار و تابستان 1355 دانشگاه تهران "
53 - به نقل از کتاب . اشعار حکیم کسائی مروزی- مهدی درخشان، انتشارات دانشگاه تهران ص 47 .
54 – المعجم، شمس قیس رازی، ص 350
55 – لباب الالباب، 273
56 – همان 271
57 – همان 272
58 - همان 273
این وب دارای مباحث و مقالات فنی حقوقی است. لیکن با توجه به علاقه شخصی، گریزی به موضوعات "ادبی" و "اجتماعی" خواهم زد. چرا و چگونه؟ می توانید اولین یاداشت و نوشته ام در وبلاگ : "سخن نخست" را بخوانید.