چه بگویم ؟     (حقوقی، ادبی و اجتماعی)

روزه در آئینه نثر و نظم کهن فارسی

(بخش نخست - نظم)

بسم الله الرحمن الرحیم

یا ایها الذین امنوا کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم ( بقره – آیه 180 )

شهر رمضان الذی انزل فیه القران هدی للناس و بینات من الهدی و الفرقان فمن شهد منکم الشهر فلیصمه و من کان مریضا او علی سفرفعده من ایام اخر یرید الله بکم الیسر و لا یرید بکم العسر و لتکملوا و لتکبروا الله علی ما هدیکم و لعلکم تشکرون ( بقره – آیه 182 )

یکی از فروع و واجبات عبادی اسلام، روزه است. اهمیت، شرایط و احکام روزه در رساله های عملیه و کتب اخلاقی و دینی ما منعکس است. و رسانه های جمعی نیز از این جیث بدان، پرداخته و می پردازند. ماه روزه و صیام،( رمضان ) تنها ماهی است که در کتاب خدا، از آن نام برده شده است . و مهمترین رخدادش را، نزول قرآن دانسته اند، و نیز وجود شب قدر در شگمش و بلاخره شهادت مولی متقیان در روز 21 همین ماه. که اینهمه بدان چهره ای دگر گونه از ماههای دگر می دهد. آنچه در نوشته حاضر دنبال خواهد شد، باز گویی و باز نویسی آثار ی منثور و منظوم ، لیکن نفیس و گرانقدر از گویندگان و نویسندگان فارسی زبان است. که جمع آوری و ذکر آن جنگی معنوی و زیبای موثر ی را ، از هنرنمایی و غمز و عتاب قلم ها، و عرض اندامشان در این وادی روحانی را فراهم می آورد. پیشینیان ما با الهام از آیات شریفه فوق و سایر منابع مقدس از قبیل سخنان پیشوایان و پیران، آثاری نفیس و وزینی را با اشاره به این فروع دین آفریده اند . امید که مورد قبول در گاه حضرت احدیت (جل جلاله) و نیز مورد استفاده دوستان قرار گیرد :

****************

آمد رمضان و عید با ماست

قفل آمد و آن کلید با ماست

بربست دهان و دیده بگشاد

وان نور که دیده دید با ماست

آمد رمضان بخدمت دل

وانکش گه دل آفرید با ماست

در روزه اگر پدید شد رنج

گنج دل ناپدید باماست

کردیم ز روزه جان و دل پاک

هرچند دل پلید با ماست

روزه بزبان حال گوید

کم شو که همه مزید باماست

کلیات شمس ( دیوان کبیر ) 10جلدی ، حلد اول ، مولوی ، بتصحیح : مرحوم استاد بدیع الزمان فروزان فر ، امیرکبیر ، چاپ دوم ، 1355 ، تهران ، ص. 219 و 220

****************

از صادقین وفا طلب، از قانتین ادب

از متیقن حیا و زمستغفرین بیان

هم چون درخت گندم باش از برای فرض

گه راست گه خمیده و جان بسته بر میان

گه در سجود باش چو در مغرب آفتاب

گه در رکوع باش چو بر مرکز آسمان

از جسم بهترین حرکاتی، صلوه بین

وز نقش بهترین سکناتی صیام دان

یا رب! دل شکسته و دین درست ده

کانجا که این دو نیست و بایست بی کران

***

غصه هر روز و یارب یارب هر نیمشب

تا چه خواهد کرد یارب یارب شبهای من

روزه کردم نذر چون مریم که هم مریم صفاست

خاطر روح القدس پیوند عیسی زای ماست

نیست بر من روزه در بیماری دل زآن مرا

روزه باطل می کند اشک دهان آلای من

اشک چشمم در دهان افتد گه افطار ازآنک

جز که آب گرم چیزی نگذرد بر نای من

دیوان خاقانی شروانی ، بتصحیح دکتر ضیاء الدین سجادی ، کتابفروشی زوار ، 1357 ، تهران - ص 311 و321 و 322

****************

رسید عید و زما، ماه روزه کرد گذر

وداع باید کردش که کرد رای سفر

بما مقدمه عید فر خجسته رسید

براند روزه فرخنده سایه لشکر

برفت زود ز نزدیک ما و نیست و شگفت

که زودتر رود آن چیز، کو گرامی تر

مه صیام درختی است بار او رحمت

به آب زهد توان خورد هم زشاخش بر

گذاردی حق روزه، چنانکه واجب بود

بحاصل آمد خشنودی ایزد داور

دیوان مسعود سعد سلمان ( قرن 5 ) ، بتصحیح مرحوم رشید یاسمی ، امیر کبیر ، 1362، تهران – ص 168

****************

¶ روزه هرچند که مهمان عزیزست ایدل

صحبتش موهبتی دان و شدن انعامی (ص932 )

¶ ساقی بیار باده که ماه صیام رفت

در ده قدح که موسم ناموس و نام رفت ( ص184 )

¶ بیا که ترک فلک خوان روزه غارت کرد

هلال عید به دور قدح اشارت کرد

ثواب روزه و حج قبول آن کس برد

که خاک میکده عشق را زیارت کرد (ص 271)

¶ روزه یکسو شد و عید آمد و دلها بر خاست

می زخمخانه به جوش آمد و می باید خواست (ص 66 )

¶ دل برگرفته بودم از ایام گل ولی

کاری بکرد همت پاکان روزه دار

حافظ چو رفت روزه و گل نیز می رود

ناچار باده نوش که از دست رفت کار (ص 498)

¶ حافظ منشین بی می و معشوقه زمانی

کایام گل و یاسمن و عید صیام است (ص 110)

دیوان حافظ – غزلیات ج 1 ، بتصحیح و توضیح استاد پرویز ناتل خانلری ، انتشارات خوارزمی ، چاپ دوم ، 1362، تهران

****************

رمضان رفت و، رهی دور گرفت اندر بر

خنگ آنکو رمضان را بسزا برد بسر

بس گرامی بود این ماه، و لیکن چکنم

رفتنی رفته به و ، روی نهاده بسفر

سبکی کرد و بهنگام سفر کرد و برفت

تا نگویند فرو هشت، بر ما لنگر

رمضان پیری بس چابک و بس با خردست

کار بخرد همه زیبا بود و اندر خور

او شنیده است که بسیار نشین را گویند

دیو بنشست بر ما و همی خورد جگر

***

نصیب روزه نگه داشتم اگر چه کنم

فکند خواهم چون دیگران بر آب سپهر

مهی گذشت که بر دست من نیامدنی

چگونه باشم از این پارساتر و بهتر

دلم ز روزه بپوسید و هم ز توبه گرفت

چنین همی نتوان برد روزگار بسر

زچنگ روزه بزنهار عید خواهم رفت

برو بنالم و گویم مرا ز روزه بخر

دیوان فرخی ، بتصحیح دکتر دهمد دبیر سیاقی انتشارات شرکت نسبی حاج محمد حسین اقبال و شرکا ، 1335 ، تهران - ص 104 و 105 و 160

****************

من دست خویش در رسن دین حق زدم

از تو هگرز جست نخواهم نشان و نام

تدبیر آن همی اکنون که بر شوم

زین چاه زشت و ژرف بدین بی قرار بام

سوی بهشت عدن یکی نردبان کنم

یک پایه از صلات و دگر پایه از صیام

ای بر سر دو راه نشسته در این رباط

از خواب و خور بیهده تا کی زنی لکام

از طاعت تمام شود، ای پسر ترا

این جان ناتمام سرانجام کار تام

دیوان ناصر خسرو ، به تصحیح استادان مرحوم مجتبی مینوی و مهدی محقق ، دانشگاه تهران، چاپ اول ، 1365 ، تهران ، ص 57 و 58

****************

روزه به پایان رسید و آمد نو عید

هر روز بر آسمانت بادا مروا ( رودکی )

ظاهراً رباعی بوده است که بیت اول آن مفقود شده است . در دیوان شعر رودکی ( دکتر جعفر شعار ، نشر قطره ، چاپ سوم ، 1382 – ص 53 و 63 ) و نیزدر لغت فرس اسدی ( اثر : حکیم ابونصرعلی بن احمد اسدی طوسی ، بکوشش دکتر محمد دبیر سیاقی ، کتابخانه طهوری ، چاپ دوم ، 1356 ، تهران ، ص 2 ) همین گونه ضیط شده است. لیکن در کتاب : محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی ( تالیف: استاد سعید نفیسی ، امیر کبیر، چاپ سوم ، 1360 ، ص ) و نیز کتاب : ابوعبداله رودکی و آثار منظوم رودکی ( بتصحیح عبدالغنی میرزایف ، تحت نظر: ی . براگینسکی ، نشریات دولتی تاجیکستان ، 1958 ، استالین آباد ص ) و نیز کتاب : آثار منظوم رودکی ( تحت نظر: ی . براگینسکی ، اداره انتشارات دانش ، 1964 ، مسکو ، ص 120 ) ... تنها مصرع آخر بیت فوق آمده است .

****************

تا نموده ست مرا روی مه شهر صیام

من جدا مانده ام از دیدن آن ماه تمام

یک زمان از لب او صبر نمودیم و کنون

یک مهم صبر همی باید کردن ناکام

بر او رقعه فرستادم و گفتم صنما

گر همی داری بوسه ز پی روزه حرام

ز سلامی و کلامی نبود باری کم

که نیالاید روزه به سلام و به کلام

پاسخ آمد که بعیدم زتو تا ناید عید

تا مه روزه به سر ناید . نایم به سلام

دیوان لامعی گرگانی ، بتصحیح دکتر محمد دبیر سیاقی ، سازمان انتشارات اشرفی ، چاپ دوم ، 1353 ، تهران ص 93

****************

قوت دل زعقل و جان باشد قوت تن زآب و نان باشد

خانه خالی بود حضور دهد تن خالی فروغ و نور دهد

علم جویی بترک سیری کن جان طلب میکنی دلیری کن

صیقل نفس چیست؟ کم خوردن. آفت عقل؟ نفس پروردن

خلق را بر نماز داشته اند صفت روزه راز داشته اند

عود و چنگ و چغان، که پرسازند از درون تهی خوش آوازند

روزه دار، و بدیگران بخوران نه بخور روز و شب شگم بدران

عارفان ماه خویش سال کنند روزه گیرند و شب وصال کنند

تو که هم شام و هم سحر بخوری ره به آن روزها چگونه بری

با چنان خوردن و چنان آروق چون بری رخت روح برعیوق

توشکم بوده ای، از آنی سست جان ودل باش، تا که باشی چست

دیوان اوحدی مراغه ای ( مثنوی جام جم ) ، بکوشش و تصحیح مرحوم استاد سعید نفیسی ، امیرکبیر ، چاپ دوم ، 1375 ، تهذان – ص 606 الی 608

****************

گاه آمد آن که داد روزه بستانی زعید

روزه را عید نیکوتر که ستانند داد ( ص145 )

***

رمضان شد چو غریبان بسفر بار دگر

اینت فرخ شدن و اینت بهنگام سفر

بود شایسته و لیکن چه توان کرد چو رفت

سفری را نتوان داشت مقیمی بحضر

گرچه در حق وی امسال مقصر بودیم

عذر تقصیر توان خواست ازو سال دگر

نپسندید کزین بیش جهانی زن و مرد

خشک دارند لب و تابته دارند جگر

آن که این طاعت فرمود حقیقت دانست

که از این بیش دمام نتوان برد بسر

عید بگشاد دری را که مه روزه ببست

فرخ آن کس که زند دست در آن حلقه در

سحر و شام کنون هر دو یکی باید کرد

که نه در عهده شامیم و نه در بند سحر

خشکی روزه بجز باده عیدی نبرد

خاصه آن وقت که مطرب غزلی گوید تر (ص 215)

دیوان کامل امیر معزی ، بتصحیح ناصر هیرّی ، نشر مرزبان ، چاپ اول ، بهار ، 1362 ، تهران

****************