چه بگویم ؟     (حقوقی، ادبی و اجتماعی)

محرّم به روایت ابواسحق نیشابوری(از کتاب قصص الانبیاء)

نوشته و گزینش : محمد مهدی حسنی

الف – در باره کتاب و نویسنده :

بی گمان کتاب قصص الانبیاء نوشته "ابواسحق ابراهیم بن منصور ابن خلف النیسابوری" یکی از گنجینه های ادبی و معنوی گرانقدر نثر پارسی است که در کنار " ترجمه ي تاريخ طبري" و "تفسير طبري" از شاهکارهای نثر دوره اول پارسی ( مشهور به سبک خراسانی یا مرسل) می باشد، این اثر در قرن پنجم هجری پدید آمده است. و مشتمل بر 114 داستان شیرین و گیرا از سرگذشت پیامبران و برگزیدگان است که مآخذ و مصادر بسیاری از حکایات آن قران کریم است. در این کتاب نظم تاریخی حکایت ها، تا اندازه ای رعایت شده است. زیرا کتاب از قصه ی آفرینش آسمان آغاز و با حکایت هایی از صحابه پیامبر گرامی (ص) و خلفای راشدین پایان می یابد.

از این رو قصص الانبیاء از دو جهت حائز اهمیت است. از یک سو به دلیل دارا بودن اصالت و قدمت شیوه تحریر و انشای سلیس و استوار، واجد ارزش ادبی است و از سوی دیگر داستان های شیرین و دلپذیر آن که ریشه در وحی و سلوک پاکان و برگزیدگان دارد موجب تهذیب اخلاق و باروری معنوی روان است و طبیعی است که همگان اعم از دانشمند و عامی از خواندن آن حظّ ادبی و هنری و نیز تاثیر معنوی و تربیتی برند

صرف نظر از کتاب های قصص الانبیاء وهب بن المنیه، حرانی، قاری کسایی و العرائس ثعلبی که به زبان عربی است بی شک کتاب ابواسحق نبشابوری هم از نظر تالیف و هم کتابت ، یکی از آثار قدیم و مهم نمونه ای از شیوه تاریخ نویسی پارسی در سرگذشت پیامبران به شمار می آید. زیرا بر اساس آنچه در فهرست ها یی مانند کشف الظنون (اثر نفیس حاج خلیفه که در واقع کتاب شناسی تاریخ پیغامبران است)، استوری Storey، فلیکس تاور Flix Tauer (مستشرق معروف چکسلواکی) و غیره آمده، تالیف آن به ابو اسحاق ابراهیم بن منصور بن خلف النیسابوری (۱) منسوب است که در قرن پنجم هجری می زیسته و کتابتش به سال 669 هجری مورخ است . هرچند متاسفانه در کتاب ها از زندگی نویسنده و عصر او آگاهی درخور و قطعی به دست نمی آید. لیکن در فهرست "ریو" (ص 143) می خوانیم: " این تاریخ غالباً تفسیر قصصی است که در قرآن گفته شده و بر پایه روایاتی است که به ابن عباس بوسیله محمد بن سایب الکلبی استناد داده شده است. در آغاز کتاب سلسله اسنادی است که هفت محدّث میان مولف و محمد بن سایب الکبی گنجانده شده و چون محمدبن سایب در 146 وفات یافت مولف نمی تواند متاخر تر از آخر قرن پنجم هجری باشد. " (2)

انشای قصص الانبیاء در نهایت زیبایی و لطافت و سادگی و در عین پختگی و فصاحت و استواری است و تمام مختصات سبک کهنه خراسانی از قبیل کاربرد بی شمار کلمات آسان و نادشوار فارسی و تکرار واژه ها، پرهیز از آوردن لغات مهجور تازی و مترادفات و آرايه هاي ادبي، اختصار و کوتاهی جمله ها و ایجاز و کلی گویی در توصیفات و توجه بيشتر به امور بيروني و ... را دارا است، از این رو بی گمان یکی از مآخذ و مصادر ارزشمند ادب فارسی به شمار می آید.

کتاب قصص الانبیاء نخستین بار در سال 1340 با تصحیح و کوشش شادروان استاد حبیب یغمائی توسط بنگاه ترجمه و نشر کتاب به چاپ رسید و از آن زمان مکرراً تجدید چاپ شده است. استاد افشار در پایان مقدمه کتاب یادآور کرده است که در تصحیح کتاب به پیروی از مصحّحین محقق، اهتمامی دقیق بکار برده که متن کتاب بی هیچ تحریف و تصرف به چاپ رسد و اگر بعضی از داستان ها و اسامی خاص، بر خلاف متون تاریخی معتبر ضبط شده و اشتباهی مسلم شمرده می شود به علت تقیّد و تعهدی بوده که ایشان در رعایت حفظ متن اصلی مبذول داشته است.

ب – متن گزینش‌شده از قصص الانبیاء

قصه ی صد و پانزدهم (3)

چنین گویند که چون معاویه را اجل فراز رسید یزید را بخواند و وصیّت کرد که چون من بمیرم فلان و فلان را از یاران بخوان تا مرا به گور نهند، چون خشت راست کنند شمشیر بکش بگو شما را اتفاق هست به امیری من و اگر نه شما را بکشم. همچنان کرد و امیری بگرفت. و دشمنی حسن و حسین در دل او بود.

چون امیری بر قرار گرفت سپاهی بزرگ گرد کرد، و عمربن سعد را بریشان امیر کرد، و گفت باید بروید و او را بگیرید یعنی حسین را، و پیش من آرید.

چون حسین رضی الله عنه خبر یافت کربلا را حصار گرفت. عمر سعد بیامد و سر آب بگرفت. حسین از حصار فرود آمد و امان خواست، و گفت مرا چندان امان ده که یک شربت آب بخوارم. امانش ندادند و بگرفتند و سرش بریدند و به شام بردند، و گفتند سر بهترین خلق آوردیم. یزید چون دانستید که او بهترین خلقست!

و یزید سر حسین را پیش خویش بنهاد و قضیب بر لبش می زد، یاری از یاران رسول پیش او در آمد، و گفت یا یزید شرم نداری از خدای عزّ و جلّ که قضیب می زنی بر لب کسی که پیغمبر خدای برو بوسه داده بود. یزید بفرمود تا او را بکشتند.

یاری دیگر درآمد و گفت یا یزید مکن و از خدای بترس که تو با عذاب او طاقت نداری که این سر بهترین خلقست که تو قضیب بر لب او می زنی! او را نیز بفرمود کشتن، و همچنین برین سخن هفت تن را از یاران رسول بداد کشتن.

آنگاه خدای تعالی او را بعقوبت آن به خوره اش مبتلا کرد، و می خوردش تا در آن بمرد. والله اعلم.

((((((((((((((((((((()))))))))))))))))))

پانوشت ها:

1 – مصحح محترم گوید که در بعضی فهرست ها نام مولف را "اسحق بن ابرهیم بن منصور بن خلف النیسابوری" نقل کرده اند، در صورتی که در دو نسخه ای که عکس آن دو در اختیار است، و همچنین در فهرست تاور: "ابواسحق ابراهیم بن منصور بن خلف النیسابوری" ضبط شده، یعنی ابواسحق کنیه مولف است و نام او ابرهیم است نه اسحق، چنانکه در کشف الظنون هم تصریح شده: " و لابرهیم بن خلف النیسابوری...". همچنین در فهرست ها و نسخه متن " ابواسحق (یا اسحق) ابرهیم بن منصور بن خلف النیسابوری" ضبط است اما در نسخه باب الجدید و کشف الظّنون، ابرهیم بن خلف است بی نام "منصور" . پس نام مولف بیکی ازین سه وجه باید باشد : الف - ابواسحق ابرهیم بن منصور بن خلف النیسابوری. ب - اسحق بن ابرهیم بن منصور بن خلف النیسابوری. ج - ابرهیم بن خلف النیسابوری.

2 - به نقل از پانوشت 3 ص 15 (مقدمه استاد حبیب یغمایی بر کتاب قصص الانبیاء)

3 - قصص الانبیاء ، ابواسحق ابراهیم بن منصور ابن خلف النیسابوری، به اهتمام استاد حبیب یغمائی، بنگاه ترجمه کتاب تهران 1359 – ص 465 و 466