نوروز در افغانستان
{به همراه یک صد و نه لطیفه (جوک خنده دار) دری به گویش افغانی}
نوشته و گردآورنده: محمد مهدی حسنی
آمــــــد بهـــــــــار جان فـزا با بوي ها با رنگ ها
با گــــــريه ها با خنده هـــا با صلح ها با جنگ ها
آئينه می بارد سحاب خورشيــد می رقصد در آب
خواند فـــروغ ماهتاب درگوش گــــــل آهنگ ها
گويی خم ستان است خاک کزو بر آيد سينه چاک
ايـــن لاله های تابناک هر يک قـــدح درچنگ ها ( استاد خليل الله خليلی – شاعر بزرگ معاصر افغان)
امروزه دنیا، جشن نوروز را به عنوان یکی از جشن‌های بنیادین آسیا پذیرفته است. و در بسیاری از جاها از جمله در کشورهای خاورمیانه، آسیای میانه، قفقاز، شبه قاره هند و بالکان نوروز را جشن رسمی می دانند. چه سرشت آشتی جویانه، مردم دوستی و مهرورزی ٔ و پیشینهٔ باستانی آن، و هم زمانی اش با آغاز بهار، روز به روز، روی آوردن بیشتر سازمان ملل و دیگر کشورهای غیر فارسی زبان را به نوروز انگیزه شده است. چنانکه سال پیش یونسکو( دفتر فرهنگی سازمان ملل) نوروز را به عنوان روز جهانی در دنیا، پذیرفت. همچنین در سال های اخیر همایشی به نام جشن جهانی نوروز پدید آمده است که در آن سران کشورهایی که نوروز را جشن می‌گیرند گردهم آمده و این آیین باستانی را گرامی می‌دارند .
آیین های نوروز در افغانستان که روزی در زمره سرزمین آریانا و همچنین خراسان بزرگ بوده، پیشینهً دراز و شاید بیشتر از 3000 سال دارد. با ورود اسلام بسیاری از این مناسک جنبه مذهبی یافت، بطوریکه برخلاف کشور ما، در آنجا این جنبه ی نوروز بر وجه تاريخي و باستانی آن پیشی گرفته است. با این همه در دوران سیاه چیرگی پنج ساله طالبان فرهنگ ستیز، آنان با نااسلامی خواندن جشن نـَوروز (در افغانستان Nawruz تلفظ می شود)، از برگزاری آیین های آن جلوگیری کرده و تقويم شمسی کشور را به قمری دگرگون کردند، اما توده های مردم افغانستان که نوروز را به عنوان آغازگر بهار طبیعت و زاد روز امام علی(ع) و برگماشت ایشان به خلافت و برخي ها، سال روز پیوند ایشان با حضرت فاطمه زهرا (س) مي دانند، اکنون مانند همیشه، گرامی اش داشته و دارند. و همه ی مردم اعم از هزاره، تاجیک، ازبک، ترکمن، پشتون و هندو، مانند ما ایرانیان با برگزاری آیین های شکوهمندی از جمله مِیله ها (جشن ها) ی نوروزی به پیشواز بهار می روند چنانکه در شهر کابل این جشن ها در محله های خواجه صفا، باغ بابر شاه، شاه شهيد، دامنه سخی ، کاريز مير، تپه زيبای استالف ، گلغندی چاريکار برگزار می شود. و به همين فراخورد در گاهنامه کشور مزبور، دو روز بیکاری رسمي است.
در دنبال نوشته ی خود به چندی از این آیین ها چشم می زند:
1- آیین پیشبازی از نوروز و روز و شب نخست آن:
پیش از آمدن نوروز، مردم افغانستان با خانه تکانی (شستشن فرش‌های خانه و زدودن گرد و غبار) و آراستن منازل، کاشتن سبزه، تهیه و پوشیدن جامه های نو و حنابندان، و به ویژه برگزاری جشن چهارشنبه‌سوری،به پیشواز نوروز و سال نوی خورشیدی می شتابند. آنان مانند ما ایرانیان در شامگاه پسینْ چهارشنبه ی سال، آتش برمي‌افروزند و با گفتن "زردي من از تو سرخي تو از من" و نیز تكان دادن يك كوزه آب، از روي آتش مي‌پرند.
گسیل داشتن پیام های تبریک و دادن عیدی به خرد سالان ، کاشت نهالی 
در روز نو که "نهال شانی" اش می نامند، رفتن به گورستان و نیایش براي فروهر درگذشتگان، پختن کلوچه نوروزي و شیرینی ها و خوردنی های رنگارنگ و نیز آماده ساختن ميوه، به ویژه انار و چیدن سفره هفت میوه به جای سفره هفت سین، خوردن سبزی‌پلو در شب سال‌نو وقت خود را می گذرانند. همچنین به گزارش دکتر کریم الله شهپر آماده ساختن غذاهای جور بجور این روز از هفت سین مانند: سبزی، سفیدی (مانند ماست و شیر)، سیر، سیب، سمنک (که شرح آن خواهد آمد)، سایگی (کشمش) و سنجد به هم پیوسته می شود.
دید و بازدید نوروزی به ویژه رفتن به خانه بزرگان خانواده از دسته این نهادها است. در آن سامان، بیشتر مردم، وارون ما ایرانی ها، به هنگام تحویل سال در خانه و دور سفره هفت سین نیستند و به قول خودشان به لگد کردن سبزه می روند یعنی از خانه و شهر خود به دامن طبیعت رفته و به گشت و گذار و شادی می پردازند. روز نو را به فال نيک گرفته و سال نو را سال نیکبختي مي نامند و شادباش‌گويي سال نو به هم ديگر کارشان می شود. و سینی های هفت میوه خود را به دیگران پیشکش می کنند.
چنانکه هراتی ها پای بست به این هستند که، روزهای اول و چهارشنبه نخست سال و نيز در روز سیزده بدر در گردشگاه های تو و بیرون شهر گردهم آيند و جشن نوروز را گرامی دارند. همچنین رفتن به زيارت گاه‌ها برای نیایش رسم دیگر این مردمان است: گرد آمدن های مردم هرات در مسجد جامع شهر و رفتن به زيارت خواجه عبدالله انصاري، جمع شدن مردم قندهار در خرقة شريف و راهي شدن به چهل‌زينه و زيارت شاه، گرد آمدن مردم شهر غزني و حومه در آرامگاه حكيم سنايی، جمع شدن اهالی شهر باميان و حومه در ميدان مقابل مجسمه‌هاي بودا نمونه ای از انبازی مردم این دیار پاک برای بزرگداشت نوروز است .
آیین دیگردر روز اول سال، گسیل داشتن هدايای نوروزی از سوی خانواده نامزد های جوان برای هم است که بدان "نوروزی بردن" گویند. نخست پسر هدیه هایی مانند لباس نو، عطر را همراه با شيرينی، ميوه، جبلی (زولبيا) و ماهی، برای نامزد خویش می فرستند و سپس خانواده دختر با گذاشتن هدیه ای در ظرف آورده شده، آن را به خانواده داماد بر می گردانند و باور دارند خوردن جبلی و ماهي در آغاز سال، زندگي را شیرين و تازه مي‌كند.
2 - آماده ساختن هفت میوه:
از دسته آیین های نوروزي در افغانستان، سوای فراهم آوردن هفت سين که در برخی جاها مانند هرات دست به دست است، بیشتر آماده ساختن هفت میوه است، كه پیش تر نام پاره های آنها با حرف "سين" آغاز مي‌شد، اما اکنون از هفت نوع آجيل و میوه خشک شده مانند كشمش سبزو سرخ، برگه (کِشته ی زردآلو)، سنجد، بادام، پسته، انجير، چارمغز (گردو) فراهم می شود. یک تا سه روز مانده به نوروز، این پاره ها در آب خیسانده می شود، سپس در ظرف آن را می‌بندند و بامداد نوروز با نیایش آن را گشوده و شربتی خوش چشش و خوشمزه به دست می آید که در روز نخستین سال مي خورند و در هفت روز نوروز، از آن، برای پذیرایی میهمانان و خودی ها بهره می برند.
عبدالحکيم صافی (پژوهشگر افغان) در باره ریشه تاریخی این آیین گوید :" در روايات تاريخی آمده است که يک تن از اميران ازبک های ماورألنهر بنام اميرعبدالله ديگ بزرگی را که از فلزات هفت جوش در شهر سمرقند ساخته شده بود، در سال ۱۰۵۰ هجری قمری به بلخ انتقال داد، در آن ديگ آب هفت ميوه گرفته می شد و در روز نوروز برای مردم توزيع می شد."
3 - جشن سمنو (مِيله سمنک):
افغان ها در شب اول نوروز، با برگزاری ميله سمنک به سرور و شادمانی می پردازند. سوای شربت هفت میوه، با پیشکش کردن سمنک (سمنو) از میهمانان نوروزی خود پذیرایی می کنند. سمنک چند روز قبل از فرا رسيدن نوروز از جوشانده ی شيره ی گندم خیسانده و سبزشده ی کوبیده ، با انبازی و یاری زنان و دختران دم بخت و افراد دارای نذر و نياز محله که در يك خانه گرد هم آمده، فراهم مي‌شود، آنان از سر شب تا صبح در كنار ديگ سمنک بيدار مي‌مانند و این کار را همراه با شادمانی و زدن دف های رنگ آمیزی شده و خواندن ترانه ها ویژه در اطراف ديگ انجام می دهند. ترانه هایی مانند سرود سمنک را می خوانند :
سمنک در جوش ما کفچه زنیم
دیگران در خواب ما دفچه زنیم
سمنك بوي بهار است
سمنك رمز بهار است
سمنک نذر بهار است
میله ای شب زنده دار است
دخترا دورش قطار است
این خوشی سال یک بار است
سال دیگر یا نصیب
سمنک در جوش ما کفچه زنیم
دیگران در خواب ما دفچه زنیم ...
بی گمان این کار، دارای ویژگی آیینی است، زیرا پخت و خورد سمنک هردو، به امید برآورد شدن نیاز ها و آروزها است
4 - بر افراشتن جهنده یا جـَندَه (بیرق) :
در مزارشريف (مرکز استان بلخ)، زيارتگاهی منسوب به شاه مردان علی (ع) 
قرار دارد که در پیمایش چند هزاره، پیش تر جایگاه آتشکده نوبهار بلخ و آرامگاه اشو زرتشت بوده پس از هجوم تازیان، ویران و به جای آن مسجدی پابرجا شده است. بعدها با خاک سپاری علی بن ابی طالب بن زید بن علی بن حسین بن علی بن ابیطالب در جای کنونی (روضه سخی) همچنان اَشویی (قداست) آن برجا مانده است. و اکنون مانند سال های دور، در آن ، جشن بزرگی به نام "ميله های گل سرخ" برگزار می شود، و وجه نامگذاری آن، برای این است که هم زمان با نوروز همه جای بلخ، دشت و خانه ها ( دیوار و پشت بام‌های گلی آن) شقایق زاری یک پارچه می شود.
شایان ترین آیین نوروزی در مزارشريف، بر افراشتن ژنده مبارک سخى " شاه اوليا حضرت علی (ع)" است. و مردم از سراسر کشور حتی از سایر کشور ها، برای برگزاری و دیدن این آیین به ولایت مزبور و نیز به کابل سفر می کنند. این درفش در بامداد نخستین روز فروردین با آیین و شکوه ویژه ای مانند نواختن موزيک و شلیک توپ و با انبازی مقامهای بلندپایه حکومت یا استاندار بلخ برافراشته و بدین اندام جشن نوروز آغاز می‌شود و تا چهل شبانه روز پابرجا است. در این نَوَرد، نیازمندان، سال خوردگان و بیماران پای درفش به چله نشسته و برآورد آروزهای خود را می خواهند. و توده مردمان را این باور است که هرگاه علم، به آرامی و بی لرزش و ایستایی، فراز آید، سال در پیش، نیکو و خجسته خواهد شد.
گویند پیش از آمدن طالبان، هنرمندان سرشناس افغانستان مانند زنده یادان استاد غلامحسين، استاد سرآهنگ، استاد نتو، احمد ظاهر، استاد صابر، استاد رحيم‌بخش و خوانندگان سرشناس زن و مرد مانند آقاي مددي، هم‌آهنگ، شير غزنوي، بيلتون، استاد دُري لوگري، مهوش، هنگامه، ظاهر هويدا و مانند آنها در جشن گل‌سرخ انبازی می کردند. و ترانه‌های فولکلور زیبای "بیا که بریم به مزار ملا ممد جان، سیر گل لاله زار وا وا دلبر جان" بهره ای از این کارْبَست های بیادماندنی است.
در باره برافرازیدن درفش، خواندن گفته ی "مولوی عبد الولی انصاری" یکی از کارگزاران حرم مزار شریف که در گزارش علی عطار واگویه شده ، پُر بَدَک نیست. وی در پاسخ به این پرسش که : نوروز از چه هنگام در شمال افغانستان به شکل امروزین درآمده؟ گوید :
" این ژَنده مولا قدمت تاریخی دارد. سال های مدیدی است، بیش از سد سال، سد و بیست سال است که همه ساله به همین منوالی که می بینید ادامه دارد ... روز نوروز، از خاطر اینکه حضرت علی سلام الله در اینجا فیوضات خاصی دارد. فیوضات شان در این روز، روز حمل، به اعتبار کثرت وجود نفوس مردم که از همه جا می آیند، میله را ترتیب می دهند، طوری که از اول بود همین قسم رواج یافته است. دراین 200 - 300 سال روضه (حرم) هم که نبود در اینجا نفر می آمد، اینجا را به نام «تل خیران» می گفتند. این روضه ی شریف در 700 سال پیش، در زمان پادشاه های گذشته برپا شد و بنا شد. [ اما ] این هم که نبود یک جایی بود که مردم آنجا جمع می شدند. کسی که کور بود بینا می شد و کسی که مریض بود شفا می یافت ... همین رقم بود و کسی نمی دانست که چه شخصییت است و بالاخره در زمان سلطان حسین بایقرا کشف شد که این حضرت علی صاحب است." همچنین بر طبق گفته های همو، حتی پیش از ساختن روضه ی شریف (حرم )، مردم در جایی نزدیک به حرم، به نام "تل خیران" جشن برگزار می کردند، اگرچه درفشی افراشته نمی شد : "... «نایب اعلم خان» یک سد و بیست سال قبل از طرف «امیر عبدالرحمن» والی ولایت همین جا [ بلخ ] بود. امیر عبدالرحمن خان پادشاه همه ی افغانستان بود. در آنجا تا آن زمان بیرق این طور بالا نمی شد. ولی مردم خیمه ها آراسته می کردند و محفل ها آراسته می کردند، شیرینی خوری ها می کردند، نان ها مصرف می کردند و خیرات ها می کردند. به همین قسم یک میله بود. «میله عَنعَنوی»(سنتی) که هزاران نفر می آمدند و لک ها (سدهزار) نفر می آمدند. در زمان «حبیب الله خان» به استشاره بعضی از فضلا از هرات و مثلا شاگردهای مولانا جامی صاحب (عبدالرحمن جامی) و غیره گفتند شما بیرق را بالا کنید زیرا که حضرت شیر خدا بیرق دار رسول الله است. بعد بیرق را به اینها دادند و این بیرقش تا قیامت باید بلندش کنند. بعد از آن چوب آن را امیر عبدالرحمن از بخارا خواست، یک چوب قوی هست که هیچ خراب نمی شود و حالا هم سد سال هم مانده و خراب نمی شود ...»
پس به به گفته ی عبدالولی انصاری از آن هنگام است که در صحن این حرم ، میله گل سرخ برگزاری می شود.
همچنین در کابل به مانند مزار شریف، در نوروز، ژنده ای همسان و پوشيده از پارچه های سبزرنگ که به ژنده سخی نامور است برافراشته می شود. افزون بر آن اهالی کابل و حومه شهر، برای زيارت حضرت ابوالفضل، شهدای صالحين، عاشقان وعارفان و خواجه صفا، باغ بابر شاه و ملابزرگ مي روند،. کابلی ها شب پيش از نوروز در زيارتگاه سخی آیین دعا خوانی بر پا کرده و بامداد همان روز علم از سوی مردمان گرونده ی استوار (معتقد) و خواهشمند، و در ميان شور و هلهله و فريادهای "یا علی" بر افراشته می شود. شاید این آیین بازمانده و نشانه ای از برافراشت درفش کاویانی در سرزمین آرياناي بزرگ پیشین ( شامل افغانستان، ايران و تاجکستان کنونی)، باشد، اما عبدالحکيم صافی در باره ریشه این درفش گردانی گوید :" بر اساس يک روايت تاريخی، درسال ۱۲۸۸ هجری که نايب محمدعلم خان در اطراف حرم (منسوب به حضرت علی در مزارشريف) ملحقات و خانه هايی اعمار کرد و چوب راست و محکمی را از جنگلهای ماورألنهر خواست و درساختن علم مبارک از آن کار گرفت که تا امروز مورد استفاده است."
بنا به گزارش عبدالكريم ميثاق، در کنار بلند كردن جنده سخي، برافراشتن توغ (علم) در مندوي كابل، که جاي انبار و فروش مواد غذايي و ضرورت هاي گوناگون زندگي مردم است. دیگر رویداد شورانگيز نوروز می باشد. دكان داران و مردم را باور بر اين است كه در روز نوروز، پوش كردن جديد توغ مندوي و برافراشتن دوباره آن درهر سال، و دادن خيرات و نذر کردن در روز اول سال، باعث خير و بركت مندوي و خالی نماندن در طول سال است .
و سرانجام مراسم بر افراشتن درفش های همسان مانند: خرقه مبارکه حضرت محمد (ص) در قندهار، غیاثی در بدخشان، موی مبارک در کابل، صوفی بابا و خواجه کمال ولی در پلخمری و ... نیز در جاهای دیگر افغانستان به چشم می خورد.
5 - برگزاری مسابقات و بازی ها:
برگزاری مسابقه های بزکشی در برخی از شهرهای شمال افغانستان روان است در این بازی، اسب سواران کارآزموده و ورزیده، کوشش مي كنند تا لاشه بزي را از همآوران خود ربوده و به چنبره اي كه در پایان ميدان است برسانند. همچنین راه اندازی بازی های سرگرم كننده همانند مانند : شتر جنگی، شتر سواری، تخم جنگی، کشتی گیری، سگ جنگی، خروس جنگی، کبک جنگی، قوچ جنگی، نيزه‌بازي، آتش بازی، کاغذ پران بازی، چوب بازی و نمايش هاي گاوهاي قلبه‌اي، و اتنگ (رقص ملی)، آواز خوانی و غیره در سرتاسر این کشور بهره ای از میله های نوروزی است و کوچک ترها به اسب هاي چرخان چوبي، ملاقي و بازي ها دیگر سرگرم می شوند
6 - قلبه کشی (جشن دهقانی):
این آیین در میان کشاورزان مرسوم است. آنان در باغچه خود سفره ای با " آش قلبه" آماده ساخته دوستان وهمسایگان و خویشان خود را فرا می خوانند. در این آیین آیاتی چند از قرآن خوانده می شود، آنگاه دهقان میزبان با گاوهای قلبه ای (از پیش پاک و تمیز شده) چند شیاری قلبه می کند و سپس همگی با شادی به دور سفره نشسته و غذای ساخته را می خورند.
برای خواندن یک سد ونه لطیفه و سخن باریک (جوک) دری به گویش افغانی، اینجا کلیک فرمایید
((((((((((((((((((((((((())))))))))))))))))))))))))))))
یادآوری :
منابع نوشته حاضر، سوای شنیده های نگارنده، عبارت است از تارنما های: تبیان ، دو مقاله ی وزین و هم نام "نوروز در افغانستان" نوشته ی پژوهشگران افغان: عبدالحکيم صافی در سایت بی بی سی فارسی، و نیز دکتر کریم الله شهپر در سایت کوفی ، ویکی پدیا ، وب سایت دیپلماسی ایران ، ايرنا ، گزارش آقای علی عطار در سایت نوروز ،سایت افغانی آزمون ملی ، مقاله "جشن باستاني نوروز در افغانستان" نوشته ی عبدالكريم ميثاق در سایت مطبوعات افغانستان.
تصویرها جز تصویر نخست از جاوید نیکپور، برگرفته ازتارنمای آریابوم
این وب دارای مباحث و مقالات فنی حقوقی است. لیکن با توجه به علاقه شخصی، گریزی به موضوعات "ادبی" و "اجتماعی" خواهم زد. چرا و چگونه؟ می توانید اولین یاداشت و نوشته ام در وبلاگ : "سخن نخست" را بخوانید.